Arxeologiya va Buxoro tarixi kafedrasi

2.1Etnografiyaning asosiy maktablari va yo'nalishlari.
Har bir fan o'ziga xos uslub, konsepsiya, maktab va yo'nalishlarga asoslanib rivojlanadi. Etnologiya fan sifatida shakllana boshlagan davrdan buyon muayyan nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan, zamon talabiga javob bera oladigan har xiI maktab va yo'nalishlar yuzaga kela boshlagan. XIX asr o'rtalarida nihoyatda keng miqyosda o'tkazilgan etnologik tadqiqotlar natijasida to'plangan boy ma'lumotlarnijiddiy sistemalashtirishga kirishish,jahon fanida paydo bo'lgan evolyutsionizm, diffuzionizm, strukturalizm, madaniy relyativizm kabi mashhur ilmiy Yo'nalishlar barcha gumanitar fanlarga kuchli ta'sir o'tkazgan.
Etnologiya faniga birinchi bo'lib evolyutsionizm nazariyasi umummetodologik ilrniy ko'rsatma sifatida kirib keladi. Aslida tabiiy fanlardan o'tgan evolyutsionistik tasavvurlar eng keng tarqalgan nazariya hisoblanadi, shuningdek, XIX asr etnologiya fanida insoniyat madaniyati rivojidagi umumiy qonun-qoidalarning mavjudligini asoslab, turli elatlarning o'ziga xosligini aniqlashga imkon yaratganligi alohida ta'kidlanadi. Mazkur maktab namoyandalari Angliyada Gerbert Spenser, Eduard Teylor, Jeyms Frezer, Germaniyada AdolfBastian, Teador Bays, Fransiyada Shad Leturno, AQSHda Lyus Genri Morgan o'z qarashlari, ilmiy izlanishlari bilan etnologiya faniga salmoqli hissa qo'shdilar, yangi g'oyalarini fan doirasida tatbiq qila oldilar. ¹⁷
Shulardan eng mashhuri Eduard Teylor (1832-1917) o'zining «Insoniyatning qadimgi tarixi to'g'risidagi tadqiqob> (1865) va «Ibtidoiy madaniyat» (1871) nomli asarlarida evolyutsion konsepsiyasini ilgari surgan. Uning eng muhim g'oyasi - odam tabiatning bir qismi va u tabiatga xos umumiy qonuniyatlar bilan birga rivojlanadi. Demak, barcha insonlar psixologik va intellektual jihatdan bir xiI tabiatli va ular nafaqat o'ziga xos, balki umumiy xususiyatlarga ega madaniyatni yaratganlar. Barcha madaniy hodisalardan Teylorning diqqatini ibtidoiy diniy e'tiqodlar jalb qilgan. Uning ta'rificha, barcha insonlar bir xilda rivojlanib, ibtidoiy davrlardan umumiylikka ega bo'lgan ruhiy olamni yaratganlar. Natijada ilk bora yuzaga kelgan dinlardan animistik tasavvurlar hosil bo'lgan. U bunday tasavvurlar «yovvoyi» kishilarning tabiat sirlarini, tush, uyqu, kasallik, o'lim kabi hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilganligi tufayli paydo bo'lgan dastlabki falsafiy mushohadalarning mahsuli deb hisoblaydi. Odamlar ibtidoiy tushunchalarini tabiat bilan bog'lab oddiylikdan murakkablasha borayotgan tasavvurlarning rivojini mavjud hodisalarga qiyoslab bergan. U jonga va arvohlarga ishonish (animizm) e'tiqodini «din minimumi», deb ataydi. «Animizm, deb yozadi Teylor - aslida barcha vahshiy va madaniy xalqlar falsafasining negizini tashkil qiladi».
Evolyutsionizm nazariyasining eng yirik namoyondalaridan ingliz faylasufi, biologi, psixologi va sotsiologi Gerbert Spenser (18201908), jamiyat va odamzod ichki va tashqi omillar ta'sirida rivojlanadi, degan g'oyani ilgari surdi. Tashqi omilga geografik muhit, qo'shni jamiyat va xalqlar, ichki omilga - odamning irqiy tuzilishi, tabiati, va ruhiyatining o'ziga xosligi kiradi. Spenserinsoniyat tadrijini koinotning universal qonuniyati bilan bog'lab insonning kamol topishini uning tug'ma qobiliyati bilan bog'laydi. Va lekin tug'ma tabiat abadiy emas, u takomillashish xususiyatiga ega. Spenser evolyutsiya g'oyasini bir yoqlama talqin qilib, ibtidoiy odamlar go'yo jismoniy, axloqiy, aqliy jihatdan qoloq, deb ta'rif beradi.¹⁸
Germaniyada etnologiya fani va evolyutsionizm ta'lichopqi asos solgan Adolf Bastian (1826-1925) yirik ta'limotchi va etnologiya fani tashkilotchisi bo'lib tanilgan. U jahonning turli mintaqasida to'qqiz marta o'tkazilgan ekspeditsiyalari natijasida juda ko'p etnografik materiallar to'plab, muayyan yagona nazariyani yaratishga muyassar bo'lgan. Bastianning eng asosiy bosh g'oyasi shundan iborat ediki, barcha e1atlar umumiy dunyoqarashga ega bo'lib, oddiylikdan murakkablikka o'tish evolyutsiyasidan iborat. Etnologiya faniga evolyutsionizmni tatbiq etgan Lyus Genri Morgan (1818-1881) alohida mavqega ega. Bu mashhur Amerika etnologi o'z zamonasida barcha olimlarga nisbatan yangi nazariyadan ko'proq va samarali foydalangan. Morgan 40 yillik umrini Amerika tub aholisi - iroxezlar va boshqa qabilalarni o'rganishga bag'ishlangan asarlarida mazmunli va ko'p qirrali g'oyalarni ko'tarib chiqdi. Bu tashabbuskor etnolog olim o'zining asosiy nazariy tushunchalari va g'oyalarini «Qadimgi jamiyat» (1877) nomli asarida bayon etgan.
Rus etnograflari ichida ham evolyutsionizm nazariyasi keng tarqalgan. Ular ham Yevropa va Amerika evolyutsion maktab vakillari (J. Lyobbok, M. Lennan, E. Teylor, A. Bastian, L. Morgan)ning asarlari orqali o'z tarixini, nikoh-oila munosabatlari va din tarixini o'rganishga, tadqiq qilishga intilganlar. Bundan tashqari, mazkur etnologiya klassiklarining asarlarini qisqa muddat ichida rus tilida nashr etilishi Rossiyada o'sha davrda yangi fanga qiziqish kuchayganligidan, har xiI nazariy Yo'nalishlarni tarqalishiga imkoniyat tug'ilganligidan dalolat beradi. ¹⁹
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa etnologiyasida ilg' or evolyutsion g'oyalardan qaytish ro'y beradi va fanga xilof g'ayriilmiy nazariya va Yo'nalishlar paydo bo'ladi. Bu davrda, ayniqsa, birinchi jahon urushi arafasida mustamlaka va bozorlar uchun kurash, ijtimoiy ziddiyatlar va ozodlik harakatlari avj olgan edi. Bunday sharoitda hukmron sinflar bir xalqning ikkinchi bir xalq ustidan hukmronligini, bosqinchilik va mustamlakachilikni, ekspluatatsiya va zulmni oqlaydigan va qo'llab-quvvatlaydigan g'oyalarga ehtiyoj sezar edi. Ko'pgina g'arb tadqiqotchilari, shujumladan, etnologlar ham, o'z faoliyatini monopoliyalar manfaatiga, mustamlakachilik idora usuli vazifalariga moslab olib borganlar.²⁰
O'tgan asrning 0 'rtalaridan boshlab Shimoliy Amerikada madaniy relyativizm va qayta tiklangan evolyutsionizmning yangi turlari (neoevolyutsionizm), tarixiylikka ko'r-ko'rona ravishda yondashish va hatto taraqqiyparvar olimlarning g'oyalariga yaqinlashish an'anasi kuchayadi. Atoqli rus etnologi Yu.P. Averkiyeva «1960yillarda anti-evolyutsionizm urfdan chiqib, ilgarigi evolyutsionizm tanqidchilari endi o'zlari doim evolyutsionist bo'lganliklarini aytib, faqat o'tgan asr evolyutsionizmning asossiz amaliy aqidalarini tanqid qilib kelganliklariga ilmiy jamoatchilikni ishontirishga intiladilar» - deb yozadi. AQSHda 1963 va 1964-yillarda L. Morganning «Qadimgijamiyat» asari yangi nashrda chiqishi bunga dalildir. Funksionalistik, diffuzionistik va boshqa eski «izm»larning qurama g'oyalaridan paydo bo'lgan neoevolyutsionizm asli yangi zamon etnologiyasi nazariyasining oxirgi so'zidir.²¹ Madaniy relyativizmning boshqa eng yirik namoyandasi antropolog Melvill Xerskovits har bir xalq madaniyatini nisbiy, mustaqil deb hisoblab, umumiy, masalan, Yevropa-Amerika qiymatliliksistemasini, o'ziga xos madaniy xususiyatlarini inkor qiladi.
Neoevolyutsionizm g'oyalari esa Michigan universitetining professori, atoqli etnolog Lesli Uayt (<22
Hozirgi davrdagi Yevropa etnologiyasida eng asosiy o'rinni keng tarqalgan strukturalizm oqimi egallaydi. Juda ko'p original etnologik asarlari bilan tanilgan iste'dodli fransuz olimi Klod Levi-Stross shu oqimning asoschilaridan biri hisoblanadi, AQSH va G'arbiy Yevropada uning fikrlarini fan nazariyasi, deb tasdiqlashga intiladilar. Levi-Stross jamiyat to'g'risidagi Dyurkgeym ta'limoti va formal lingvistika uslubini yaratgan Ferdinand de Sossyura g'oyalari ta'sirida tilshunoslikdagistruktura uslub orqali ayrim madaniyatlarning tuzilishi (strkutrasi)ni simvollar tizimi shaklida qaytadan tiklash mumkin, degan fikrni ilgari suradi. Uning ta'rificha, real yaxlit borliq sifatida madaniyatni emas, balki uning strukturasidan sun'iy ravishda ajratib olingan ayrim qismlarni, masalan, qarindoshlik terminologiyasi, folklor, mifologiya, taom tayyorlash va hokazolarni tadqiq qilish zarur, Levi-Stross asarlarining nomlari (<23
Nazariy va amaliy masalalarni yangi muayyan pog'onaga ko'targan vajahon etnologiya fanida o'ziga xos obro'ga ega bo'lgan maktabning paydo bo 'lishi va shakllanishi ajoyib etnograf va sharqshunos, atoqli olim S.P. Tolstov nomi bilan bevosita bog'liqdir. S.P. Tolstov etnografiya fanining maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar madaniyatining milliy va etnik xususiyaparini o'rganadi, «turli tarixiy davrlarda paydo bo'lgan qatlamlarini» ochib beradi, deb ta'kidlagan edi. Nihoyatda keng va teran bilim egasi bo'lgan S.P. Tolstov sharq xalqlari moddiy va ma'naviy madaniyatini o'rganishdagi katta xizmatlari uchun O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining faxriy a'zosi qilib saylandi. Bu mashhur tadqiqotchi hozirgi etnikjarayonni o'rganishga alohida e'tibor berar edi. Mazkur olijanob vazifani bajarishda bir qator iste'dodli etnolog olimlar ham hormay-tolmay mehnat qilib, ancha yutuqlarga erishdilar. Bular ichida S.P. Tolstov bilan birga ish lagan atoqli tadqiqotchilar: P.1. Kushner, 1.1. Potexin, L.P. Potapov, G.F. Debes, M.O. Kosven, S.A. Tokarev, M.G. Levin, N.N. Cheboksarov, B.O. Dolgix, D.A. Olderogge, N.A. Kislyakov, T.A. Jdanno bo'ldilar. So'nggi yillarda yetishib chiqqan va etnografiya fanining rivojiga salmoqli hissa qo'shgan tadqiqotchilar Vu. V. Bromley, Vu. P. Averkiyeva, S.1. Bruk, V.P. Alekseyev, V.I. Kozlov, F.F. Its, G.E. Markov, B.A. Andrianov, V.K. Chistov, S.I. Vaynshteyn, R.K. Kuzeyev, V.V. Ginzburg, M.V. Kryukov, R.N. Ismagilova, Yu.V. Arutyunyan, Yu.I. Semenov, N.A. Butinov, S. Kamolov, K. Shoniyozovlar o'zlarining ajoyib asarlari bilan tanildilar. Xullas, alohida qayd qilish lozimki, keyingi davrda kO'plab iste'dodli olimlar milliy etnologiya fanini o'z asarlari bilan boyitib zamonaviy dolzarb muammolarni hal qilishda o'zlarining muayyan hissalarini qo'shib kelmoqdalar.²⁴