Asab markazlari. Asab markazlarining xossalari. Markaziy asab tizimining reflektor tamoyili. Orqa miya, uzunchoq miya va vegetativ nerv tizimining fiziologiyasi. Ma’ruzaning rejasi

NERV SISTEMASINING REFLEKTOR FAOLIYATI. Refleks tushunchasi. Markaziy nerv sistemasi faoliyatining asosiy va uziga xos belgisi reflektor aktlarni yoki reflekslarni yuzaga chiqarishdir. I.P.Pavlov bu xakda kuyidagilarni yozgan edi: «Murakkab organizm xayotida refleks eng muxim va eng ko’p uchraydigan nerv xodisasidir. Organizm kismlarining doimiy, to’g’ri va anik uzaro nisbati va bo’tun organizmning tevarak-atrofdagi sharoitga munosabati refleks yordamida karor topadi».
Refleks – Tashqi yoki ichki muxit uzgarganda retseptorlarning ta’sirlanishiga javoban organizmning markaziy nerv sistemasi yordamida kursatadigan konuniy reaksiyasidir. Reflekslar organizm biron faoliyatining maydonga kelishi yoki tuxtashida: muskullarining qisqarishi yoki bushashuvida, bezlar sekretsiyasiga yoki sekretsiyaning tuxtashida, tomirlarning torayishi yoki kengayishida va shunga uxshashlarda namoyon bo‘ladi.
Organizm reflektor faoliyat tufayli Tashqi muxitning yoki uz ichki xolatining turli uzgarishlariga tez reaksiya kursata oladi va shu uzgarishlarga tez moslasha oladi. Umurtkali xayvonlarda markaziy nerv sistemasi reflektor faoliyatining axamiyati shu kadar kattaki, bu faoliyat kisman yukolganda xam (nerv sistemasining ayrim bulaklari operatsiyada olib tashlanganda yoki kasallanganda) ko’pincha chukur invalidlik ruy berib, doimo sinchaklab parvarish kilinmagan takdirda zarur xayotiy funksiyalarni yuzaga chikarib bulmaydi.
Markaziy nerv sistemasi reflektor faoliyatining axamiyati I.M.Sechenov va I.P.Pavlovning klassik asarlarida tulik ochib berilgan. I.M.Sechenov 1862 yildayok «Bosh miya reflekslari» degan shox asarida: «Ongli va ongsiz xayotning xamma aktlari kelib chikish usuli jixatidan reflekslardir» degan edi.
Reflekslarning turlari. Reflekslar yoki reflektor aktlar juda xilma-xilligi bilan fark kiladi. Reflekslarni bir kancha belgilariga qarab turli gruppalarga ajratish, klassifikatsiya qilish mumkin. Masalan, reflekslar organizmga biologik axamiyati jixatdan ovqat, mudofaa, jinsiy, orientirovka, poza-tonik va lokomotor reflekslarga (vaziyat va fazoda gavdani xarakatlantirish reflekslariga) bulinadi.
Ta’sirlanganda muayyan reflektor aktga sabab buluvchi retseptorlar kaerda joylashganiga qarab, reflekslar: eskteroretseptiv (ya’ni gavda sirtidagi retseptorlarning ta’sirlanishidan kelib chikadigan), vissero-, yoki interoretseptiv (ichki organlar va tomirlardagi retseptorlarning ta’sirlanishidan kelib chikadigan), proprioretseptiv (skelet muskullari, bugimlar, paylardagi retseptorlarning ta’sirlanishidan kelib chikadigan) reflekslarga bulinadi.
Reflekslar yuzaga chikishi uchun miyaning kaysi bulimlari zarurligiga qarab xam klassifikatsiya kilinadi. Reflekslar shu jixatdan spinal (orka miya neyronlarning ishtirokida kelib chikadigan), bulbar (uzunchok miya neyronlarining mukarrar ishtiroki bilan yuzaga chikadigan), mezensefal (urta miya neyronlarning ishtirokida yuzaga chikadigan), diensefal (oralik miya neyronlari ishtiroki bilan yuzaga chikadigan), kortikal (bosh miya katta yarim sharlari pustlogidagi neyronlar ishtiroki bilan yuzaga chikadigan) reflekslarga bulinadi. SHuni aytib o’tish kerakki, markaziy nerv sistemasining oliy bulimlaridagi neyronlar ishtirokida yuzaga chikuvchi reflektor aktlarda kuyi bulimlar – oralik miya, urta miya, uzunchok miya va orka miyadagi neyronlar mo’ttasil ishtirok etadi. Ikkinchidan, orka miya yoki uzunchok miya, urta miya yoki oralik miya yuzaga chikaradigan reflekslarda nerv impulslari markaziy nerv sistemasining oliy bulimlariga etib boradi. SHunday kilib, reflektor aktlarning xozirgina keltirilgan klassifikatsiyasi bir kadar Shartlidir.
Reflekslar ularda kaysi organlarning ishtirok etishiga, javob reaksiyasining xarakteriga qarab xam ajratiladi. Masalan, reflekslar xarakatlantiruvchi, yoki motor (bunda muskullar ijrochi organ xisoblanadi), sekretor (bezlar sekretsiyasi bilan tugaydigan), tomir xarakatlantiruvchi (kon tomirlarning torayishida yoki kengayishida namoyon bo‘ladigan) reflekslarga bulinadi. Bu klassifikatsiya bir kadar oddiy reflekslarga to’g’ri keladi. Markaziy nerv sistemasining oliy bulimlaridagi neyronlar ishtirokida yuzaga chikadigan murakkab reflekslarda esa odatda turli ijrochi organlar reflektor reaksiyaga tortiladi.
Bo’tun organizmning barcha reflektor aktlari Shartsiz va Shartli reflekslarga bulinadi.