Ashıq sabaq islenbesi Tema: Teń όlshewli όzgeriwshi qozǵalıstaǵı tezleniw Waqıtı

birlik, bunda deneniń qozǵalıs tezligi hár 1 s da 1 m/s ǵa
ózgeredi.
Tezleniwdiń birligi sıpatında m/s² kóp qollanıladı. Bunday jaǵdayda:
1 m/s² = 100 sm/s².
Tezleniwdiń formulası ásteleniwshi qozǵalıs ushın da orınlı. Keyingi waqıt
aldınǵı waqıttan bárhama úlken bolǵanı ushın (1)-formula bólimi bárqulla oń
boladı. Baqlanıp atırǵan waqıttaǵı tezlik baslanǵısh tezlikten kishi bolsa,
bul formulanıń alımındaǵı υ – υ₀ ayırma teris boladı. Mısalı, deneniń baslanǵısh
tezligi υ₀ = 20 m/s, Δt = 10 s waqıt ótkennen keyingi tezligi υ = 5 m/s bolsa,
tezleniw tómendegishe tabıladı:
a=_{ }-_{ 0})/t=(5-20)/10=-1,5 m/s²
Tuwrı sızıqlı teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıstaǵı tezleniw baǵıtı
deneniń qozǵalıs baǵıtı boyınsha, teń ólshewli ásteleniwshi qozǵalısta
bolsa qozǵalıstıń baǵıtına qarama-qarsı boladı. Tezleniw tezliktiń waqıt
birligindegi ózgeriwi bolǵanı ushın, tezliktiń ózgeriwi qashan baqlanadı,
degen soraw tuwıladı. Hár qıylı waqıttaǵı tezlik mánisleriniń bir-birinen
parqı bolǵanlıǵı sebepli tezleniw payda boladı. Ózgeris bolıwı ushın
shamanıń hár qıylı waqıttaǵı mánisleriniń ayırması nolden ózgeshe bolıwı
kerek. Tezlik vektorlıq shama bolǵan ushın waqıttıń ótiwi menen tezliktiń
ózgeriwi eki jaǵdayda baqlanadı:
1) tuwrı sızıqlı qozǵalısta tezliktiń absolyut mánisi, yaǵnıy moduli ózgergende:
| υ ₂ – υ ₁| ≠ 0;
2) shaması jaǵınan, birdey bolsa da qozǵalıstıń baǵıtı ózgergende:
_{ 2}-_{ 1}≠ 0. Demek, tezliktiń moduli ǵana emes, qozǵalıstıń baǵıtı ózgergende
de tezleniw baqlanadı eken.
Tuwrı sızıqlı qozǵalısta tezlik hám tezleniwdiń vektorlıq mánisleriniń
ornına skalyar mánislerin alıw múmkin. Sebebi tuwrı sızıqlı qozǵalıstıń
hár túrli waqıttaǵı baǵıtları ózgermeydi. Ózgeriwshi qozǵalıs haqqında
maǵlıwmat beretuǵın tiykarǵı shamalardıń biriniń tezleniw ekenligi belgili.
Keyingi baplarda onıń payda bolıw sebeplerine toqtap ótemiz.