Асосий қисм

Asosiy vakillari:

• 
  insho;
  
• 
  pamflet;
  
• 
  risola;
  
• 
  afsonasi;
  
• 
  latifa.
  

Shunday qilib, janr eng mashhur vakili insho, maksimal oshkor adabiy iste'dod jurnalist ehtimoli taklif xususiyatlari hisoblanadi.

Janr xususiyatlari:

• 
  adabiy;
  
• 
  san'atidir (matn Tasviriy vositalar mavjudligi);
  
• 
  hissiy shiddat;
  
• 
  Aslida bir chuqur anglash (muallif ning).
  

jurnalistika bu janr rivojlantirish uchun qulaylik uning professional ko'nikma va til mukammal bilim ortiq adabiy iqtidori muallifi borligiga katta darajada bog'liq.

3. 
   PUBLISISTIK USLUB (GAZETA TILI) va BADIIY USLUBNING XUSUSIYATLARI
   

Funksional uslublar va ularning tasnifi haqida. Jahon tilshunosligi, xususan, rus tilshunosligi va turkologiyada fuksional uslublarni tasnif qilish hamda o`rganish sohasida muhim tadqiqotlar yaratilgan. O`zbek tilshunosligida funksional uslublarni tasniflashda bugungi kunda deyarli yakdil fikrga kelingan. Bu holat ko`plab muhim tadqiqotlarning yaratilishiga asos bo`moqda. Tilshunoslikda uslub (stil) termini to`g`risida, uni tushunish borasida turlicha fikrlar mavjud. O`zbek tilshunosligida uslub haqida bildirilgan fikrlarni umumlashtirishga urinish va uning mukammal ta’rifini yaratishga oid mulohazalar ham uchraydi. «Stil tilning jamiyat ijtimoiy faoliyatining ma’lum tomoni bilan bog`langan o`ziga xos lug`ati, frazeologik birikmalari, grammatik qurilmalari bilan xuddi shunday boshqa turlaridan, o`z ichki xususiyatlari bilan ham tafovut qilib turuvchi podsistemasidir.

Demak, har bir uslub - podsistema boshqa uslub-dan - podsistemalardan o`ziga xos lug`aviy qatlami, turg`un birikmalari, morfologik shakllari, sintaktik tuzilishi bilan farqlanib turadi. Ammo bu, demak, uslublar o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan tamoman farq qiladi degan gap emas, albatta.

Har bir tildagi uslub turlari uchun umumiy bo`lgan shu tilning umumiy lug`at fondi, shakllar va sintaktik qurilmalar, erkin va turg`un birikmalar bo`ladi. Bu esa uslub turlarining hammasini bir milliy-adabiy tilga birlashtiradi» 2 . Ushbu ta’rif tilshunoslik nuqtai nazaridan bir muncha mukammal hisoblansa-da, adabiyotshunoslik va san’atshunoslikda uslub termini boshqa ma’noda tushuniladi3 . Uslub tushunchasi haqida turlicha fikrlar mavjud bo`lgani singari vazifaviy uslublar va ularning tasnifi masalasida ham har xil qarashlar bildirilgan4 . V.V.Vinogradov tasnifi tilning funksiyasiga ko`ra atroflicha qamrab olinganligi bilan tilshunoslikda muhim ahamiyatga ega bo`lib qoldi. U muomala uslubi (obixodno-delovoy) tilning aloqa vazifasiga; rasmiy (obixodno-delovoy), rasmiyhujjat (ofisialno-dokumentalnыy) va ilmiy uslublar xabar vazifasiga; publisistik va badiiy uslublar ta’sir etish vazifasiga oidligini ko`rsatadi5 . Tasnif qilish prinsipida bir xil qarashning yo`qligi, ba’zi olimlar bir butun umumxalq tilini, ba’zilar faqat adabiy tilni hisobga olgan holda uni ekspressivemotsionallik, ekspressiv-janr va funksional-uslubiy tamoyillar asosida uslublarga bo`ladilar. Natijada uslublar soni va ularning nomlanishida xilma-xillik yuzaga keladi

Tilshunoslikda til uslublari turli nuqtai nazardan tasnif qilinib, ularning soni to`rttadan yettitagacha ko`rsatiladi. Keyingi yillarda esa ularning miqdori beshta deb qayd etila boshlandi7 . Til uslublarini nomlashda 42 ta termin ishlatilgan . O`zbek tilshunosligida quyidagi uslublar ajratib ko`rsatilganligi va yakdil fikrga kelinganligi sohada ko`plab tadqiqotlarning yaratilishiga sabab bo`ldi:

1) so`zlashuv,

2) rasmiy(hujjat),

3) ilmiy,

4) publisistik,

5) badiiy uslublar.

Bu tasnif o`zbek tilshunosligida mustahkam o`rin egallagan9 . Ma’lumki, til birliklaridan ijtimoiy munosabatlarda, avvalo, ehtiyojlardan kelib chiqib, nutq mavzusi va vaziyatga qarab turlicha foydalaniladi. Til birliklaridan tanlab foydalanish o`ziga xos uslubiy chegaralanishni taqozo qiladi. Til birliklarini ijtimoiy muhitda tanlab ishlatish zarurati va ularni tilshunoslikda ilmiy-amaliy tahlil qilish uslubshunoslikda yangi sohani – vazifaviy uslubshunoslikni vujudga keltirdi. “Tilshunoslikning stilistika sohasi bilan shug`ullangan deyarli barcha taniqli olimlar funksional uslublarga o`z munosabatlarini bildirganlar, ularning tasnifini berishga harakat qilganlar. Bu tasniflardan birining ikkinchisiga aynan o`xshaydiganlari kam. Tadqiqotchilarning biri ajratganlarini ikkinchisi birgalikda olib qaraydi, yoki aksincha, birgalikda olib qaralgan holatlar ajratiladi. Shunday qilib, funksional uslublar soni o`ntagacha ko`rsatiladi: badiiy-belletristik, ijtimoiypublisistik (matbuot), ilmiy bayon, texnik-ishlab chiqarish, rasmiy-hujjat (idoraviy), epistolyar, neytral, notiqlik, maishiy nutq, diniy kabi.

Og`zaki nutq esa turli ijtimoiy qatlamlarning nutqlaridan, turli sheva nutqlaridan tashkil topadi.

Nutq stili quyidagi qatlamlardan iborat bo`ladi: 1) neytral stil, 2) tantanali stil, 3) intim stil, 4) yumoristik va satirik stil, 5) rasmiy stil. Nutqda (xoh yozma, xoh og`zaki bo`lsin) bu stil qatlamlari aralashib keladi, nutq janriga ko`ra biror stilistik qatlam yetakchi, asos bo`ladi» 5 . I.Qo`chqortoyev “o`zbek adabiy tili doirasida badiiy, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy uslublarning o`ziga xos xususiyatlari, ularni bir-biridan farqlaydigan belgilar ma’lum darajada aniq sezilib turadi» 6 , deb hisoblaydi. Funksional uslublar tasnifi S.Muhamedov tadqiqotlarida ham uchraydi7 . Funksional uslublar ajratib ko`rsatilgani holda, til birliklarini qo`llashda ijtimoiy xoslanish va umumiylik nazarda tutilgan. Chunki til birligi faqat shu uslubga tegishli, deyish mantiqan asossiz hisoblanadi. Har bir uslub o`ziga xos xususiyatlarga, qo`llanilishi chegaralangan leksik birliklariga, ifoda imkoniyatlariga ega. O`zbek tilshunosligida beshta uslubning xarkterli xususiyatlari olimlar tomonidan yaxshi o`rganilgan. Ularga asoslanib, uslublarga xos asosiy xususiyatlar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: Rasmiy uslub hozirgi o`zbek tilining davlat-ma’muriy, huquqiy muassasalarida, rasmiy diplomatik munosabatlarida namoyon bo`ladigan ko`rinishidir.

Rasmiy uslubning grammatik me’yori ham alohida xususiyatlarga ega. Masalan, ot so`z turkumiga oid so`zlar ko`p ishlatiladi.

Noaniqliklarga yo`l qo`ymaslik maqsadida ular olmoshlar bilan almashtirilmaydi. Bu us-lubda fe’lning harakat nomi shakli faol qo`llaniladi, gapning kesimi ko`pincha hozirgi zamonning majhul nisbatida ifodalanadi, hujjatning xarakteriga qarab shart mayli shakliga teztez murojaat etiladi.

Rasmiy uslubda yozilgan matnlar uchun barcha morfologik vositalar va kategoriyalarning qo`llanilishi bir xil darajada emas. Masalan, son va olmoshlar bu uslubda boshqa so`z turkumlariga qaraganda ikkinchi darajali omil hisoblanadi. Rasmiy uslubning sintaktik xususiyatlari ajralib turadi. Masalan, unda darak gap, ayniqsa, qo`shma gap shakli ko`p ishlatiladi.

1. Aniqlik. Har qanday ilmiy bayon, xulosa, shubhasiz, aniqlikni talab qiladi. Shuning uchun bu uslubda so`zlarni aniq, asosan bir ma’noda qo`llash, sinonimik qatordagi variantlardan masalaning mohiyatini birmuncha aniq ifoda etadigan variantini tanlash, hyech bo`lmaganda, neytral variantini qo`llash taqozo etiladi. Terminlarni qo`llash bu uslubning asosiy xususiyati sanaladi.

2. Obyektivlik. Ilmiy adabiyotlarda bu uslub doirasida til mate-riali fikrning haqqoniyligi, obyektivligiga xizmat qilishi lozimligi uqtiriladi . Ma’lum bo`ladiki, haqqoniylik, obyektivlik nihoyatda murakkab jarayon bo`lib, uning reallashuvida faqatgina til birliklariga tayanib ish ko`rish qiyin. Uni vaziyat, suhbatdoshlarning bir-birlarini bilishi va tushunishi kabi ekstralingvistik omillar ham belgilashi mumkin.

3. Mantiqiy izchillik ilmiy bayon uslubining o`ziga xos xususiyatini tashkil etadi. Matnda so`zlar, gaplar, abzaslar o`zaro mantiqiy bog`langan bo`lishi lozim. Shuning uchun ham ilmiy matnlar bu izchillikni yuzaga keltiruvchi ma’lumki, ma’lum bo`ladiki, ta’kidlash lozimki, ta’kidlash o`rinliki, darhaqiqat, binobarin, shunday ekan, birinchidan, ikkinchidan, ko`rinadiki, ta’kidlash joizki, xulosa qilib aytganda, xulosa qilganimizda, birgina misol, faqat bugina emas singari ko`plab bog`lovchi vazifasini bajaradigan so`z va birikmalar qo`llaniladi.

4. Qisqalik. Bu xususiyat aynan ilmiy bayonga xos xususiyatdir. Shuning uchun unda tilning tasviriy imkoniyatlaridan deyarli foydalanilmaydi. Gaplar darak mazmunida bo`lib, asosan sodda yoyiq holda bo`ladi. Agar fikr qo`shma gaplar yordamida ifodalansa, bog`lovchilarning faol ishlatilishi kuzatiladi.

Ilmiy uslub leksikasida sohaviy atamalar ko`p ishlatiladi. Bu uslubda ham, xuddi rasmiy uslubda bo`lgani kabi, so`zlarni ko`chma ma’nolarda qo`llash, tasviriy vositalardan unumli foydalanish xos xususiyat sanalmaydi.

Tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, “Radiomatn har qanday matnga xos belgilarga ega. U:

1) lisoniy bo`lmagan borliqqa taalluqli;

2) mazmunan tugallangan;

3) muayyan ohangli;

4) kommunikativ maqsadga yo`naltirilgan;

5) tinglovchilar auditoriyasiga mo`ljallangan;

6) lisoniy, tarkibiy va kompozision tuzilishga hamda biror janrga xos bo`ladi”