Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari va ko’rsatkichlari

Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari va ko’rsatkichlari

Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari va ko’rsatkichlari 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko’rsatkichlari 
mavjud bo’lib, ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: 
birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko’rsatkichlari bo’lib, ular 
asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko’rsatkichlarga fond qaytimi, fond sig’imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin. 
ikkinchi guruh - xususiy va natural ko’rsatkichlar bo’lib, ko’proq asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq. 
Ko’rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo’yicha foydalanganlik (unumdorlik darajasini aks ettiradi; 
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha 
ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi. 
Ko’rsatilgan ko’rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma’noga ega 
bo’lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab 
chiqarish fondlaridan vaqt bo’yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv 
foydalanish) baholash asbob-uskunalarning smenalik koeffitsienti, uskunalarni 
koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardansmenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi. 
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsienti mazkur uskunalardan 
amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga nisbati orqali aniqlanadi.
– uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 

– uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar. 

Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta’mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, 
amalda 5 soat sarflangan bo’lsa, u holda ekstensiv foydalanish koeffitsienti 
0,71 
Korxonalarda bunday uskunalarning bir emas, bir nechta – o’nta yoki 
yuztasidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffitsienti - sutka davomida mashina-smenalarning o’rnatilgan uskunalarning umumiy soni yoki 
ishchi o’rinlariga nisbatini aniqlash zaruriyati tug’iladi. Bu holda smenalilik 
koeffitsienti quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
Bu erda: 
MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi; 
Ko - o’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Misol. Korxonada 200 dona metall qirquvchi stanok sutka mobaynida 360 
mashina-smena, 60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv 
stanoklari esa 30 mashina-smena ishlagan. Ushbu holda barcha stanoklardan 
foydalanishning smenalilik koeffitsienti quyidagicha topiladi:

Uskunalarning smenalilik koeffitsientini aniqlashning yana bir yo’li bo’lib, 

unga ko’ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishlashi va bund
uskunalarning barchasidan ham to’liq foydalanilmasligi ko’zda tutiladi. Masalan, sexda 270 dona uskuna o’rnatilgan bo’lib, birinchi smenada ulardan 200 tasi, 
ikkinchi smenada esa 190 tasi ishlagan. Bu holda uskunalarningsmenalilik 
koeffitsienti 1,44(200+190)/270) ni tashkil qiladi.