Asosiy fondlarni tarkibi, tuzilishi va baholash

Asosiy fondlarni yaratish
Korxona

Asosiy fondlarni sotib olish va shakllantirish

Asosiy fondlarni iste’mol qilish (foydalanish)

Asosiy fondlar amortizatsiyasi



Asosiy fondlarni qayta tiklash
va ularni qoplash


1.3 .- chizma. Korxonaning asosiy fondlarini qayta ishlab chiqarish bosqichlari.
Takror ishlab chiqarish siklida asosiy fondlarni yaratish jarayoni korxonadan tashqarida amalga oshiriladi hamda asosan qurilish sohasi, mashinaso’zlik, asbobso’zlik hamda asosiy fondlarni yaratish bilan shug‘ullanuvchi boshqa sohalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Asosiy vositalarni takror ishlab chiqarishning qolgan bosqichlari korxona hududida amalga oshiriladi. Biroq barcha hollarda ham asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish tufayli korxonalar ishlab chiqarishni modernizasiya qilish hamda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida iqtisodiy va texnik barqarorlikka erishishlarini ta’minlaydi.


1.3. Aylanma mablag’lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati


Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashqil qilishda mehnat qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag’larga ham ega bo‘lishlari zarur. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini tashqil qilishga mo‘ljallangan pul mablag’laridan iborat. Aylanma mablag’lar, qoidaga ko‘ra, korxonaning hisob raqamida naqd pul ko‘rinishida jamg‘ariladi. Har bir korxonaning aylanma mablag’lari asosiy fondlarning texnik holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog‘liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlari ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag’lar shunchalik ko‘p talab qilinadi. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi.
“Aylanma mablag’lar” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi ham ko‘p qo‘llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo‘jalik yuritishning xorijiy tajribasidan olinadi. Mohiyatiga ko‘ra, aylanma kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir qismi bo‘lib, uning qiymati ishlab chiqarishning har bir siklida ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkaziladi hamda ushbu tovarni sotgandan so‘ng korxonaga qaytariladi. Aylanma kapital ko‘pincha korxonaning pul mablag’lari hisoblanuvchi yoki ishlab chiqarish jarayonida pul mablag’lariga aylantiriluvchi harakatchan aktivlari qatoriga kiritiladi.
Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o’rniga ko‘ra, “aylanma mablag’lar” va “aylanma kapital” o‘rtasida sezilarli farq yo‘q. Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg‘i, energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek, ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga haq to‘lashga bo‘nak (avans) tariqasida beriladi. Aylanma mablag’larga bo‘lgan qo‘shimcha talab banklardan olinadigan kreditlar hisobiga qoplanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag’larga yetarli tarzda ega bo‘lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni ham unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg‘i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatmagan holda qanchalik kam bo‘lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag’lar kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo‘ladi.
Korxonalarning aylanma mablag’lari aylanma fondlari va muomala fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiybuyumlashgan tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni tashqil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida aylanma mablag’larga bo‘lgan ehtiyojini aniqlashda katta rol o‘ynaydi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlarikorxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, bitta ishlab chiqarish sikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini o‘zgartirib, o‘z qiymatini to‘lig‘icha tayyor mahsulot tannarxiga o‘tkazadi. Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismi hisoblanadi.
Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar zahirasi, yarim tayyor mahulotlar, yoqilg‘i va energetika resurslari, qadoqlash va o‘rov materiallari, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi harajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali hisob va hisobotni tashqil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruhga bo‘linadi:

•