Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli XIL ko’rsatkichlari

Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko’rsatkichlari
mavjud bo’lib, ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin:
birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko’rsatkichlari bo’lib, ular
asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish,
zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko’rsatkichlarga
fond qaytimi, fond sig’imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin.
ikkinchi guruh - xususiy va natural ko’rsatkichlar bo’lib, ko’proq asosiy
ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan
foydalanish bilan bog’liq.
Ko’rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi:
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv
foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv
foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo’yicha foydalanganlik (unumdorlik)
darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha
ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi.
Ko’rsatilgan ko’rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma’noga ega
bo’lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab
chiqarish fondlaridan vaqt bo’yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv
foydalanish) baholash asbob-uskunalarning smenalik koeffitsienti, uskunalarni
koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan
smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi.
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsienti mazkur uskunalardan
amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga
nisbati orqali aniqlanadi.
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning 
asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 
• smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish; 
• uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; 
• bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 
• ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o’z vaqtida va sifatli ravishda amalga 
oshirish; 
• uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlarning malakasini oshirish; 
• ishlab chiqarishni tashkil etishni va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish
dasturini asoslashda katta rol o’ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura
va sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha potentsial imkoniyatlarini tavsiflaydi.
Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvati – bu, ma’lum bir vaqt
davomida ilg’or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
qilishning ilg’or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo’lgan mahsulotlarning
maksimal darajasidir. U qoidaga ko’ra, ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining
natural ko’rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va mahsulotning alohida
turlari o’rtasidagi o’zaro nisbatiga ko’ra aniqlanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg’or (asosiy) tsexlar quvvati bilan,
tsexlar quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh
uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati kattaligini
belgilab beruvchi ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
uskunalar tarkibi va turlar bo’yicha soni;
* uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma
(normativ) lari;
uskunalarning ishlash vaqti fondi;
ishchilar soni;
ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va
xilma-xilligi).
Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang’ich (yil boshida), yakuniy (yil
oxirida), o’rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish
loyihasida ko’zda tutilgan bo’ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan
qayta qurollantirish davomida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Shu sababli
amaliyotda loyiha quvvati ko’pincha korxonaning amaldagi quvvati bilan
solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish dasturini
tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zahiradagi uskunalardan
tashqari, barcha o’rnatilgan uskunalar hisobga olinadi. Ba’zi bir tsexlarda (yig’uv,
quyuv va boshqa tsexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga
asosan hisoblanadi.
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda mahsulot birligiga sarflanuvchi vaqt
normasi yoki har bir uskunaning unumdorlik normalari muhim ahamiyatga ega
bo’lib, ular ilg’or hamda progressiv bo’lishi talab qilinadi.
Korxona bosh bo’g’inining (asosiy tsexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi
formula asosida hisoblanadi:
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda mehnat qurollari (asosiy
fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag’larga ham ega bo’lishlari
zarur. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala
fondlarini tashkil qilishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iborat. Aylanma
mablag’lar, qoidaga ko’ra, korxonaning hisob raqamida naqd pul ko’rinishida
jamg’ariladi. Har bir korxonaning aylanma mablag’lari asosiy fondlarning texnik
holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog’liq. Korxona qanchalik katta va
uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlari ko’p bo’lsa, aylanma mablag’lar
shunchalik ko’p talab qilinadi. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarish va uning
uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi.
“Aylanma mablag’lar ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi ham
ko’p qo’llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo’jalik yuritishning xorijiy tajribasidan
olinadi. Mohiyatiga ko’ra, aylanma kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir
qismi bo’lib, uning qiymati ishlab chiqarishning har bir tsiklida ishlab chiqarilgan
mahsulotga o’tkaziladi hamda ushbu tovarni sotgandan so’ng korxonaga qaytariladi.
Aylanma kapital ko’pincha korxonaning pul mablag’lari hisoblanuvchi yoki ishlab
chiqarish jarayonida pul mablag’lariga aylantiriluvchi harakatchan aktivlari qatoriga
kiritiladi.
Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o’rniga
ko’ra, “aylanma mablag’lar” va “aylanma kapital” o’rtasida sezilarli farq yo’q.
Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg’i,
energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek,
ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga haq to’lashga bo’nak (avans)
tariqasida beriladi. Aylanma mablag’larga bo’lgan qo’shimcha talab banklardan
olinadigan kreditlar hisobiga qoplanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag’larga etarli
tarzda ega bo’lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni ham
unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo,
material, yoqilg’i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta’sir ko’rsatmagan holda
qanchalik kam bo’lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag’lar
kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo’ladi.
Korxonalarning aylanma mablag’lari aylanma fondlari va muomala fondlariga
taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiy
−buyumlashgan tuzilishidan
tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi
ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni
tashkil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida
aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojini aniqlashda katta rol o’ynaydi.