Asosiy qism: I. Bob. Almashlab ekish va uning ahamiyati

YERGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI
Parvarish qilinayotgan ekinlar uchun qulay sharoit yaratish maqsadida mashina va qurollarning ish organlari bilan tuproqqa mexanik ta' sir ko'rsatish yerga (tuproqqa) ishlov berish deyiladi. Tuproqqa ishlov berish orqali uning suv-fizik xossalari, havo, issiqlik va oziq rejimlari yaxshilanadi, o'simliklar o'sishiga qulay sharoit yaratiladi. Tuproqdagi yirik va mayda kapillyar g'ovakliklar nisbati kerakli me'yorga so lib turiladi. Ishlov berilganda tuproqning g'ovakligi ortib, namlikning bug'lanishga isrofi kamayadi. Mola bosilganda tuproq zichlashib, namning pastki qatlamlardan yuqoriga ko'tarilishi tezlashadi. G'ovak tuproq yaxshi qiziydi va issiqlikni yaxshi saqlaydi. Tuproqqa ishlov berilishi tufayli mikroorganizmlar faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, organik qoldiqlarning chirishi tezlashadi. Begona o'tlarning ildizlari borona, chizellar yordamida taroqlanib, olib chiqib ketilishi natijasida ularning kamayishiga erishiladi; ishlov berish orqaIi zararkunanda va kasalliklar ham ma'lurn darajada yo'qotiladi.
Tuproqqa ishlov berish vazifalari quyidagilardan iborat:
1) chuqur haydalma qatlam va tuproqning qulay donador strukturasini ta'minlash;
2) begona o't, zararkunanda va kasalliklarni bartaraf etish;
3) ko'p yillik begona o'tlarni nobud qilish;
4) organik qoldiq va o'g'itlarni kerakli chuqurliklarga ko'mish;
5) tuproqni suv va shamol eroziyasidan hirnoya qilish va ularning oqibatini yo'qotish;
6) tuproqni ekishga sifatli tayyorlash va urug'ning unib chiqishi uchun qulay sharoit yaratish va boshqaIar.
Yerga o'g'it solish, uni tuproqqa araIashtirish, yemi tekislash, egat olish kabi ishlami amalga oshirishda ham tuproq ishlanadi. Ushbu vazifalarning ijobiy haI etilishi dehqonchilikni jadallashtirishga - sug'oriladigan va ularni har bir gektarining mahsulot bera olish imkoniyatini oshirishga yordam beradi.

2.2 YER HAYDASH VA YERNI HAYDASH SIFATINI BAHOLASH Yer haydash deganda ishlov beriladigan qatlamni 135° dan ortiq ag'darish, yurnshatish va rnaydalash tushuniladi. Bunda haydalma qatlarini tuzilishi keskin o'zgaradi, o'g'it va o'sirnlik qoldiqlari rna'lum chuqurlik1arga ko'milib, oziq unsurlari haydalrna qatlarnda bir tekis taqsimlanadi, begona o't1ar yo'qotiladi.
Yer qatlarni pluglar yordamida haydaladi. Lernexli pluglarning ag'dargichi (otvali) silindrik, vintsirnon, yarirn vintsirnon, elliptik (rnadaniy) va boshqa shak1larda bo'lishi rnurnkin. Ag'dargichning shakli tuproqqa ishlov berish sifatini belgilaydi. 1797 yilda Angliyada vintsirnon ag'dargichli Beyley plugi kashf etildi. Bu dastlabki plug qatlamni shunchaki 135° ga ag'darib qo'yib, tuproqning rnaydalanishiga xizmat qilrnasdi. Keyinchalik Chexiyada (1827 y.) yaratilgan silindrsirnon ag'dargichli plug esa, aksincha, qatlamni yaxshi rnaydalab uni rne'yordagidek ag'darrnasdi. 1870 yili nernis ternirchisi Rudolf Sak yarirn vintsirnon va silindrsirnon pluglar ag'dargichlarining ma'lum qisrnlarini olgan holda elliptik ag'dargichli plug ixtiro qildi. Bunday ag'dargich madaniy ag'dargich deb yuritildi.
Tuproqlami haydashda rnadaniy plug keng ishlatiladi. Plugning asosiy korpusidan yuqoriroqda, shaklan u bilan bir xii, qarnrash kengligi esa uning 2/3 qisrniga teng keladigan chirnqirqar korpuscha o'rnatilgan.
Chimqirqar yuqorigi chimli qatlarnni egat tubiga tashlaydi, asosiy korpus esa pastki qatlamni yuqoriga chiqarib ag'daradi. Chimqirqarli plugda yerni sifatli qilib haydash madaniy haydash deb ataladi.
Haydash sifatiga agregatning harakatlanish tezligi ham kuchli ta'sir etadi. Eng rnaqbul samaraga agregatning 5,4-5,8 kmlsoat tezlikda harakatlanishi orqali erishiladi. Ya’ni haydash muddaJi bar bir joyning ik1irn-tuproq sharoiti va yetishtiriladigan ekin agrotexnikasidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Yer, asosan, kuzda shudgor qilinadi. Lekin ba'zi joylarda bahorda ham haydaladi.
Haydash sifali uni o'tkazishning agrotexnik rnuddatiga rioya qilinganligi, agregatning to'g'ri chiziq bo'ylab harakat qilishi va belgilangan chuqurlikni ta'minIashi, dalaning bareha qisrnlarida tuproqning bir xiI chuqurlikda haydalganligi, o'sirnlik qoldiqlarining to'liq ko'rnilganligi, haydalrnay qolgan joylar va palaxsalarning yo'qligi, burilish joylarining haydalish sifati, dala tekisligi kabi ko'rsatkichlar bilan baholanadi. Agar ushbu agrotexnik talablar to'liq bajarilsa yer juda yaxshi (9 ball), atigi uchtasi ta'rninlanrnagan bo'lsa qoniqarli (6 ball) va aksariyati ta'minIanrnagan bo'lsa qoniqarsiz (3 ball) haydalgan hisoblanadi.
Haydash chuqurligidagi farq ±(2-3) sm. dan oshrnasligi lozim. Bu chuqurlik dalaning bir necha joyida maxsus ega! O'lchagich yordamida tekshiriladi. Haydalmay qolgan, ya'ni chala haydalgan joylar 0,2% dan oshmasligi lozim. Diametri 5 srn. dan katta palaxsalar 1 m² da 5 tadan ortiq bo'lsa va o'simliklar qoldig'ining 10% ko'milmay qolsa yer sifatsiz haydalgan hisoblanadi. Shudgor yuzasi tekisligiga iloji boricha erishilgan, egat va marzalar soni kam bo'lgan yerlar sifatli haydalgan hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda. IUI-3-35 va IT,ll;-3-35 qo'sh yarusli, rrOH-3-45 aylanma plug, umumiy maqsaddarda ishlatiladigan IUIH-3-35, toshloq tuproqlarda ishlatiladigan IlKY -4-35, korpusi almashtiriladigan IUIH-6-35, IUIH-5-35 kabi pluglar qo'llanilmoqda, IIH,ll;-4-30 diskli plug sholipoyalar cheklarining tuprog'ini haydashda qo'llaniladi (9- rasm).
9- rasm. rI)),-J-J5 qo'sh YBrusli plug.

Haydash usullari va texnikasi. Yer, asosan, ikki usulda aylanma va taxta (zagon)larga bo'lib haydaladi. Aylanma haydash rnuayyan yer rnaydonining o'rtasi yoki chekkasidan boshlanib, yana uning o'rtasi yoki chekkasida tugallanadi. Burilish joylarida plug ish holatidan chiqarilmaydi. Bunda yer sifatli haydalmaydi, ya'ni haydash chuqurligi dalaning barcha qismlarida bir xiI bo'lmaydi. Dala bo'laklarga bo'lib haydalganda haydash sifati oshadi. Shu sababli dala bir necha taxtalarga bo'lib chiqiladi. Agar plug taxtaning o'rtasidan o'tib, oxiriga kelganda ikkinchi o'tishning o'ng tomondan boshlasa ag'darilayotgan qatlam ustma-ust tushib, marza hosil qiladi. Bu haydov marzasi (pushtasi) deb yuritiladi. Agar plug taxtaning o'ng chekkasidan o'tib, oxirida chapga burilib haydasa, taxtaning o'rtasida egat hosil bo'ladi - u haydov egati deb yuritiladi (10-rasm).

Haydash chuqurligi va tezligi. Tuproqlami haydash chuqurligi odatda 28-30 sm va undan ham chuqurni tashkil etad.i. Haydash chuqurligi tuproq unumdorligi, profilining tuzilishi, rnexanik va kirnyoviy tarkibiga bog'liq bo'ladi. Unumdorligi past va yangi yerlar o'z1ashtirishning dastlabki yillarida 20-22 srn chuqurlikda haydaladi. Keyinchalik 2-3 sm dan chuqurlatib, chirindisi kam bo'lgan pastki qatIam asta-sekin qo'shib boriladi. Shag'al, qum qadami yaqin joylashgan yerlarda qum va shag'al yuzaga chiqib qolmasligi uchun sayozroq haydash amalga oshiriladi.

Kuzgi shudgor. Yemi kuzda shudgorlash o'simliklaming yaxshi o'sishi, rivojlanishi va mo'l hosil to'plashi uchun zarur asosiy agrotexnik tadbirlardan hisoblanadi. Bunda tuproqdagi suv sovuq va iliq kunlarda goho muzlab, goho erib, kesaklaming maydalanishini ta'minlaydi. Kuzda haydab qo'yilgan yerda tuproqning suv o'tkazuvchanligi yaxshilanib, namlik ko'p to'planadi, mikrobiologik jarayonlar uchun qulay sharoit yuzaga keladi, begona o'tlar nobud bo'ladi, kasal tug'diruvchilar va zararkunandalar yo'qotiladi, ekishni o'z muddatlarida o'tkazish uchun imkon yaratiladi. Yemi bahorda ekishga tayyorlash ham ancha oson kechadi. Sifatli o'tkazilgan kuzgi shudgor bahorgi haydashga nisbatan ekinlar hosilini 10-20% oshiradi, hosil erta va sifatli yetiladi. Paxta hosilining 80-90% ni 1- va yuqori navlar tashkil etadi.
Haydaladigan yerlarni holatiga ko'ra uch turga ajratish mumkin:
1.qator oralari ishlanadigan ekinlardan bo'shagan yerlar,
2.g'alla ekinlaridan bo'shagan yerlar
3.chirnzorlar.
Qator oralari ishlanadigan ekinlardan bo'shagan yerlarni haydash oson doimiy ishlov berib turilganligidan o'simlik qoldiqlari kam, tuprog'i yumshoq bo'ladi. Paxta terib olinganidan keyin dala agregatlar yordarnida g'o'zapoyadan tozalansa yerga sifatli haydov beriladi. G'alla ekinlaridan bo'shagan yerlarda nisbatan ancha zichlashgan chirnzorlar bo'lishi sababli ularni haydash biroz qiyinchilik tug'diradi. Tuproq namligi uning to'liq nam sig'imiga nisbatan 40% bo'lganda yer sifatli haydaladi. Quruq yoki sernam tuproq hay-dalganda paIaxsa kesaklar hosil bo'ladi.
Kuzgi shudgor uchun O'zbekistonning shimoliy mintaqasida noyabr oyi, markaziy qismida - 15 noyabrdan 15 dekabrgacha, janubiy mintaqasida 20 noyabrdan 15 dekabrgacha bo'lgan vaqt kuzgi shudgor uchun eng qulay davr hisoblanadi. Tuproq sharoitiga ko'ra yer 30-35 srn. gacha chuqurlikda haydalishi mumkin. Yerni hilli qatlam - yarusli haydashda IUI-3-35 rusumli pluglardan foydalaniladi. Bunda ustki qatlam (0-15 srn) pastga, ostki qatlam (15-30 sm) esa yuqoriga chiqariladi.Shudgor turlari. O'zbekistondagi tog'li va tog'oldi hududlarining ko'p qismida lalrnikor dehqonchilik qilinadi. Bu yerlarda, asosan, g'alla va yem-xashak ekinlari yetishtiriladi. Hosildorlik yog'in-sochin suvlarining to'planishi, saqlanishi va taqsimlanishiga bog'liq. Shuning uchun bunday yerlarda asosiy e'tibor yog'in-sochin suvlarini tuproqda to'plash va saqlashga qaratiladi.
G'alla ekinlaridan bo'shagan. haydalgan va yil davomida ekin ekilmay, rnaxsus ajratilgan dala toza shudgor deyiladi. Shudgorga yil davomida yoki yozning o'rtalarigacha ekin ekilmay, faqat begona o'tlarni yo'qotish maqsadida quruq ishlov berib turiladi. Toza shudgor ertagi, o'rtagi, kechki va band shudgorlarga bo'linadi. Yog'ingarchilik kam bo'ladigan mintaqalarda ertagi shudgor maqsadga muvofiqdir. Bunday hududlarda yemi mart oyining oxiri va aprelning boshlarida haydash lozirn. Shudgomi may-iyun oylarida o'tkazish samarasizdir, chunki bunda qurib qolgan yerga sifatli ishlov berib bo'lmay qoladi. Lalmikor dehqonchilikda toza shudgorga ekilgan bug'doy hosili 14-22 s. ni, ang'izda esa 4-8 s. ni tashkil etgan. Lalmi yerlarni shudgorlashning eng qulay muddati tekislik yerlarda mart oyining ikkinchi yarmi, tekislik-adir yerlarda martning oxiri va aprelning birinchi yarmi, tog'oldi yerlarda aprel hamda tog'li yerlarda aprelning oxiri va mayning boshlari hisoblanadi. Toza shudgor yoz davomida 2-3 marta 10-12 srn chuqurlikda kultivatsiya qilinadi. Bu ish KPH-3,S, KPHA-3, KIT-4A, IUl-S-2S, ITITJI-1O-2S rusumli kultivatorlar va KIUl-2-1S0 rusumli yumshatgich￾ploskorezlar bilan amalga oshiriladi. Toza shudgorni yozning birinchi yarmigllchll ekinlar bilan band qilish qo'shimcha mahsulot olishga va yilning ikkinchi yannida yana tom shudgor sifatida ishlov berib turishga imkoniyat yaratadi. Bunday shudgorga band shudgor deyiladi. Ekish muddatlariga ko'ra erta, o'rta va kech bahorgi turlarga bo'linadigan band shudgorda qator oralari ishlanadigan ekinlar ekilganda shu ishlov tufayli begona o'tlar ham yo'qotib turiladi. Erta bahorgi band shudgorga no'xat, xashaki no'xat, kungaboqar; o'rta bahorgi shudgorga oqjo'xori, sudan o'ti, kungaboqar, namlik yetarli bo'ladigan yerlarda jo'xori; kechki bahorgi shudgorga esa makkajo'xori, oqjo'xori, kungaboqar, kunjut va poliz ekinlari ekiladi. Erta va o'rta bahorgi band shudgorlar uchun mo'ljallangan yerlar kuzda haydalib, bahorda boronalanadi. Kechki bahorgi band shudgor aprelning birinchi 10 kunligida haydab qo'yiladi. Ertagi va o'rtagi band shudgor ekish oldidan kultivatorlar yordamida 10 srn. gacha chuqurlikda yumshatiladi. Kechki bahorgi band shudgor ekish oldidan yassi kesuvchi ish organli kultivatorlar yoki ag'dargichi olib qo'yilgan plugda 16-18 srn chuqurlikda haydaladi. Band shudgoming yana bir turi ihotali shudgor bo'lib, kuchli shamol bo'ladigan mintaqalarda tuproqni eroziya (nurash)dan saqgashga xizmat qiladi. Ekinlar hosilini yig'ishtirib olish bilan bir paytda haydalgan yer qora shudgor deyiladi. Bunday shudgorlashda yer avvaliga lushchilnjk bilan 10-12 sm chuqurlikda yumshatilib, keyin 20-22 srn chuqurlikda haydaladi. Yaxshi samara bermaganligi bois qora shudgor O'zbekiston sharoitida qo'llanilmaydi.
Bahorgi haydov. Respublikamizning ayrim hududlari (Xorazm viloyati, Qoraqalpog'iston Respublikasi) da tuproq-iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda yer bahorda haydaIadi. Ushbu yerlardagi tuproq sho'ri 3-4, ayrim maydonlarda esa 5 martagacha yuviladi. Yer yetilishi bilan marzalar tekislan.i.b, mahalliy va mineral o'g'itlar solinadi hamda IlH-4-35, IUI-3-35 pluglari yordamida haydaladi. Agar ko'klamda tez-tez shamol bo'lib tursa yeming yuza qismining tez qurishidan haydov paytida kesaklar ko'p hosil bo'ladi. Shuning uchun bahorgi haydovdan keyin yer bir necha marta chizellanib va boronaIanib, mola bostirilgach, zudlik bilan ekin ekiladi. Qo'qon atrofi hududlarida kuchli shamol bo'lib turishi tuproq nurashini keltirib chiqaradi. Shu sababdan bunday yerlarda tuproq bahorda haydalib, og'ir mol bostirilgandan keyin ekin ekishga kirishiladi.