Asosiy texnologik jarayonlar va qurilmalar

                                   
(20.2) 

 
174
 
Kuchsiz bug` bilan isitish.
 Bunda issiqlik bug`dan suyuqlikka biror ajratuvchi devor (masalan, 
qobiqli va zmeevikli qurilmalarda) orqali o׳tadi. Isituvchi bug` to׳la kondensatsiyalanadi va 
qurilmaning isitish bo׳shlig`idan kondensat sifatida chiqariladi (20.2-rasm). Kondensat haroratini 
bug`ning to׳yinish haroratiga teng deb olish mumkin. 
Kuchsiz bug`ning sarfi quyidagi issiqlik balansidan  topiladi: 
               
й
K
K
б
Q
DI
t
GC
DI
GCt
+
+
=
+
2
1
                           (20.3) 
Yoki 
                            
(
)
K
б
й
I
I
Q
t
t
GC
D
−
+
−
=
1
2
                                (20.4) 
bu yerda, 
K
I
- kondensat entalpiyasi, J/kg.Kuchsiz bug` ishlatilganda isitish bo׳shlig`ida 
kondensatsiyalanishga uchramaydigan gazlar (ko׳pincha havo) yig`ilib qoladi. Bunday gazlar odatda 
suv bug`i bilan birga qurilmaning isitish bo׳shlig`iga kirib qoladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
20.1-rasm. Kuchsiz 
bug` bilan isitish: 1 — isituvchi qobiq; 2 — havo 
chiqarish uchun 
ventil;3 — suv ajratkich; 4, 5, 6 — jo׳mraklar; 7 — 
aylanma yo׳l. 
 Gazlarning yig`ilib qolishi bug`ning kondensatsiyalanishi paytidagi issiqlik berish koeffitsientini 
keskin kamaytirib yuboradi. Shu sababli isitish bo׳shlig`ida yig`ilib qolgan gazlar qurilmadan davriy 
ravishda chiqarilib turilishi shart. Bu maqsad uchun qurilmada jo׳mrakli shtutser o׳rnatilgan bo׳ladi. 
 
                       
                  
a
 
20.2-rasm. Suyuq issiqlik tashuvchi agentlar yordamida isitish sxemasi:     a) tabiiy sirkulyatsiya  
bilan; b) majburiy sirkulyatsiya  bilan: 
/ — zmeevik; 2 — issiqlik sarflanadigan qurilma; 3, 4 — ko׳tarish va tushish quvurlari; 5 — 
sirkulyatsiya  nasosi. 
 

 
175
 
 
Yuqori harorati suyuqliklar bilan isitish.
 Kimyoviy texnologiyada ko׳pgina moddalarni isitish 
uchun bir qator talablar qo`yiladi. Bunday talablar qatoriga eng avvalo bir me’yorda isitish va 
xavfsiz ishlash sharoitini ta’minlash kiradi. Ayniqsa, isitilishi lozim bo׳lgan moddani qisqa 
muddatda ham o׳ta qizib ketishi mumkin bo׳lmagan holatda, bu talablar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ushbu talablarga javob beradigan issiqlik tashuvchi agentlar qatoriga o׳ta qizdirilgan suv, mineral 
moylar, organik suyuqliklar, suyultirilgan tuzlar, suyuq metallar va boshqalar kiradi. 
O׳ta qizdirilgan suv yoki boshqa suyuq holatdagi issiqlik tashuvchi agentlar yordamida isitish tabiiy 
yoki majburiy sirkulyatsiya  bilan ishlaydigan qurilmalarda olib boriladi. Tabiiy sirkulyatsiya  bilan 
ishlaydigan qurilma (20.2-rasm, a shakli) tutun gazlari bilan isiydigan zmeevik, issiqlik sarflana-
digan qurilma, suyuqlikni ko׳tarish va tushirishga mo׳ljallangan quvurlardan tashkil topgan. 
Zmeevik o׳txonada yoqilg`ining yonishidan hosil bo׳lgan gazlar yordamida qizdiriladi. Zmeevik 
ichida qizdirilgan suyuqlik ko׳tarish quvuri orqali issiqlik sarflaydigan qurilmaga tushadi va o׳z 
issiqligini isitilishi lozim bo׳lgan suyuqlikka beradi. Natijada issiqlik tashuvchi suyuqlik soviydi. 
Harorati pasaygan suyuqlik tushirish quvuri orqali o׳txonada joylashgan zmeevikka qaytadi. 
Shunday qilib, berk tizim sovuq va issiq suyuqliklar zichliklarining farqi ta’sirida tabiiy 
sirkulyatsiya  yuz beradi. Bunday sharoitda suvning tezligi 0,2 m/s ga teng bo׳ladi. Quvurlar 
korroziyasini kamaytirish va kondensatsiyalanmaydigan gazlarning ajralishini yo׳qotish uchun 
isitish tizimi distillangan suv bilan to׳ldirilishi zarur. 
Tabiiy sirkulyatsiya li qurilmalarning yaxshi ishlashi uchun issiqlik sarflovchi qurilma o׳txonaga 
nisbatan eng kamida 4-5 m balandlikda joylashgan bo׳lishi kerak. Natijada isitish qurilmasining 
umumiy balandligi ancha katta qiymatga ega bo׳ladi. Ammo bu sharoitda ham suyuqlikning tezligi 
ancha kichikdir, shu sababli tabiiy sirkulyatsiyali isitish qurilmalarining ish unumi yuqori emas. 
Majburiy sirkulyatsiyali qurilmada (20.2-rasm, b shakli) o׳txona va issiqlik sarflovchi qurilma 
o׳rtasidagi suyuqlik nasos yordamida harakatga keltiriladi. Majburiy sirkulyatsiya  yordamida 
suyuqlikning tezligi 2—2,5 m/s va undan kattaroq bo׳lishi mumkin, natijada issiqlik almashinish 
jarayonining samaradorligi ham ko׳payadi. Bunday chizmada issiqlik sarflovchi qurilmani 
o׳txonadan yuqoriga ko׳tarish kerak emas. Bu qurilmada bitta o׳txona bir necha qurilmani issiqlik 
bilan ta’minlashi mumkin. Biroq sirkulyatsiya  uchun nasosning ishlatilishi qurilma va undan 
foydalanishni qimmatlashtiradi. 
O׳ta qizdirilgan suv bilan isitish.
 Issiq suv yordamida odatda 100°C gacha isitish mumkin. Bundan 
ortiq haroratda isitish uchun o׳ta qizdirilgan yuqori bosimli issiq suv ishlatiladi. Ma’lumki, suvning 
kritik bosimi 22,5 MPa bo׳lib, ushbu bosimda uning harorati 347° C ga teng. Shu sababli o׳ta 
qizdirilgan suv yordamida moddalarni odatda 300-350°C gacha isitish mumkin. O׳ta qizdirilgan suv 
ishlatilganda qalin devorli qurilmalar va anchagina murakkab moslamalarni qo׳llashga to׳g`ri keladi. 
Mineral moylar bilan isitish.
 Mineral moylar yordamida isitish o׳ta qizdirilgan suv bilan isitishga 
nisbatan oddiy va arzondir. Bundan tashqari tizimda yuqori bosim ishlatish shart emas. Mineral 
moylar yordamida materiallarni eng ko׳pi bilan 250-300°C haroratgacha isitish mumkin. Mineral 
moylar eng arzon organik suyuqlikdir. Ammo ular bir qator kamchiliklarga ega: issiqlik berish 
koeffitsienti kichik, issiqlik almashinish yuzasida ifloslanishlar paydo bo׳ladi, yuqori haroratlarda 
moylar oksidlanishi mumkin. 
Yuqori haroratli organik suyuqliklar bilan isitish.
 Bunday issiqlik tashuvchi agentlar suyuqlik 
holatida ham, bug` holatida ham ishlatilishi mumkin va taxminan 400°C gacha isitish uchun 
ishlatiladi. Yuqori haroratli organik issiqlik tashuvchilar qatoriga glitserin, naftalin, etilenglikol, 
difenil, difenil efir, ditoluolmetan, mineral yog`lar, kremniyo organik suyuqliklar va boshqalar 
kiradi. 
Kimyo sanoatida 26,5 foiz difenil va 73,5 foiz difenil efirdan tashkil topgan difenil aralashmasi keng 
ishlatiladi. Difenil aralashmasining asosiy afzalligi shundaki, bu issiqlik tashuvchi agent yordamida 
kichik bosim bilan yuqori haroratni olish imkoni bor. Masalan, 300°C haroratda to׳yingan suv 

 
176
 
bug`ining bosimi 8,8 MPa ga teng bo׳lsa, difenil aralashmasi bug`ining bosimi esa faqat 0,24 MPa 
ga teng bo׳ladi. Bug` xolidagi difenil aralashmasi yordamida 380°C gacha qizdirish mumkin. 
Bundan ham yuqori haroratlarda difenil aralashmasida parchalanish jarayoni yuz beradi. 
Suyultirilgan tuzlar bilan isitish.
 Kimyoviy texnologiyada o׳ta yuqori haroratlargacha isitish 
uchun suyultirilgan tuzlar va suyuq metallar ishlatiladi. Amalda nitrit-nitrat aralashmasidan keng 
foydalaniladi. Bu aralashma 40 foiz (massa bo׳yicha) natriy nitrit, 7 foiz natriy nitrat va 53 foiz kaliy 
nitratdan tashkil topgan bo׳lib, atmosfera bosimida 500-540°C haroratgacha qizdirish uchun 
ishlatiladi. Uch komponentli bu aralashma bilan isitishda majburiy sirkulyatsiya  usuli qo׳llaniladi. 
Sirkulyatsiya  uchun maxsus propellerli yoki markazdan qochma nasoslardan foydalaniladi.Nitrit-
nitrat aralashmasi bilan mahsulotlarni 450°C gacha qizdirilganda uglerodli po׳latdan tayyorlangan 
qurilmalar korroziyaga uchramaydi. Bundan yuqori haroratlargacha isitish uchun qurilma va 
quvurlar xromli, xrom-nikelli po׳latlardan tayyorlangan bo׳lishi kerak. Nitrit-nitrat aralashmasi 
kuchli oksidlovchi hisoblanadi. Shu sababli yuqori haroratorda bu aralashma organik moddalar 
hamda qora va ayrim rangli metallar (alyuminiy, magniy) ning qipiqlari, kukunlari bilan kontaktda 
bo׳lmasligi zarur. 
Tutun gazlari bilan isitish.
 Bu usul kimyo sanoatida ishlatilib kelinayotgan eng qadimiy usullardan 
biri hisoblanadi. Tutun gazlari suyuq, qattiq va gazsimon yoqilg`ilarning yonishidan hosil bo׳ladi. 
Bularning ichida tabiiy gazlar eng arzon va samarali yonilg`idir. Bunday gazlar yordamida yuqori 
haroratlargacha (100 - 1100°S) isitish mumkin. Ko׳pincha tutun gazlaridan boshqa oraliq issiqlik 
tashuvchi agentlarni isitish uchun foydalaniladi. Bunda tutun gazlaridagi issiqlik biror devor orqali 
oraliq issiqlik tashuvchi agentlarga o׳tkaziladi. 
Tutun gazlari bir qator kamchiliklarga ega: issiqlik almashinishida gazlarning tez sovishi 
natijasida bir tekisda isitish mumkin emas; isitish haroratini boshqarish qiyin; gazdan devorga 
issiqlik berish koeffitsienti kichik (
(
)
К
м
Вт
⋅
÷
2
/
60
35
 dan ko׳p emas); isitish yuzalari ifloslanishi 
mumkin; solishtirma issiqlik sig`imi kichik bo׳lganligi sababli gazning hajmiy sarfi katta va uni 
uzatish ancha qimmatga tushadi. Tutun gazlarini olingan joyida ishlatish maqsadga muvofiqdir. 
Tutun gazlari bilan isitishda yoqilg`ining sarfi issiqlik balansi tenglamasi orqali topiladi: agar gaz 
xolidagi yoqilg`ining sarfini V, tutun gazlarning issiqlik qurilmasiga kirishidagi entalpiyasini 
1
I
, va 
qurilmadan chiqishdagi entalpiyasini 
2
I
 deb olinsa, u holda, issiqlik balansi tenglamasi quyidagi 
ko׳rinishda bo׳ladi: 
 
(
)
(
)
й
Q
t
t
GC
I
I
B
+
−
=
−
=
1
2
1
2
                                          
(20.5) 
Bundan: 
           
(
)
(
)
1
2
1
2
t
t
Q
t
t
GC
B
й
−
+
−
=
                                                  (20.6) 
bu yerda, G- isitilayotgan muhitning sarfi; C — isitilayotgan muhitning o׳rtacha solishtirma issiqlik 
sig`imi; 
1
t
 va 
2
t
 — isitilayotgan muhitning boshlang`ich va oxirgi haroratlari;
й
Q —
 issiqlikning 
atrof-muhitga yo׳qolishi. 
 
Elektr toki bilan isitish.
 Elektr toki yordamida moddalarni juda keng harorat oralig`ida isitish 
mumkin. Isitish darajasini juda aniq va tezlik bilan boshqarish mumkin. Bu hol texnologik 
jarayonlarni tegishli rejim bilan amalga oshirishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, elektr yordamida 
isitish qurilmalari o׳zining soddaligi, ixchamligi va ishlatish osonligi bilan boshqa qurilmalardan 
ajralib turadi. Ammo hozircha elektr toki bilan isitish nisbatan qimmatga tushadi. 

 
177
 
Elektr tokini issiqlik energiyasiga aylantirish usuliga ko׳ra elektr toki bilan isitish bir necha turga 
bo׳linadi: elektr qarshiligi yordamida isitish, induksion isitish, yuqori chastotali isitish, elektr yoyi 
bilan isitish. 
Elektr qarshiligi bilan isitish.
 Bu eng ko׳p tarqalgan elektr toki bilan isitish usulidir. Bu usul 
yordamida 1000-1100°C gacha isitish mumkin. Isitish jarayoni elektr pechkalarida olib boriladi. 
20.3-rasmda elektr qarshiligi yordamida ishlaydigan isitish qurilmasining shakli ko׳rsatilgan. 
Issiqlikni iste’mol qiluvchi qurilmaning tashqi yuzasi issiqqa chidamli g`ishtlar bilan qoplangan. 
Qoplamaning maxsus tirqishlarida spiralsimon isitish elementlari joylashtirilgan bo׳lib, ularga 
elektroshinalar yordamida tok beriladi. Isitish elementlaridan ajralib chiqqan issiqlik isitilishi lozim 
bo׳lgan qurilmaga uzatiladi. Atrof-muhitga issiqlikning sarflanishini kamaytirish uchun qurilma 
izolyatsiya qatlami bilan qoplangan. 
Isitish elementlari nixrom qotishmasidan tayyorlangan sim yoki lentadan iborat. Nixrom 
qotishmasining tarkibida 20 foiz xrom, 30-80 foiz nikel va 0,5-50 foiz temir bo׳lishi mumkin. 
Induksion isitish.
 Bu usul o׳zgaruvchan elektr maydoni ta’sirida po׳latdan tayyorlangan qurilma 
devori qalinligida hosil bo׳ladigan uyurmaviy tok yordamida ajralib chiqadigan issiqlikdan 
foydalanishga asoslangan. Induksion usul materiallarni 400°C gacha bir me’yorda isitish va tegishli 
isitish darajasini juda aniq ushlab turish imkonini beradi. Bunday elektr isitkichlar juda kichik 
issiqlik enersiyasiga 
 
 
 
20.3-rasm. Induksion isitish qurilmasi. 1- isitiluvchi eritma solinadigan idish, 2- qurilma devori.,3-
tashqi izolyatsion qatlam, 4-qizdirish elementi, 5-elektr izolyatsion qatlam  
 
ega, haroratni juda aniq boshqarishni ta’minlaydi, isitkichlarning ishini to׳la avtomatlashtirish 
mumkin. Lekin induksion usul bilan isitish qimmatga tushadi. Isitishni arzonlashtirish uchun 
qurilmadagi mahsulot dastlab to׳yingan suv bug`i yordamida taxminan 180°C gacha qizdiriladi, 
so׳ngra mahsulotning harorati tegishli qiymatgacha induksion isitish yordamida ko׳tariladi. 
Yuqori chastotali isitish.
 Bu usul elektr tokini o׳tkazmaydigan materiallar (dielektriklar)ni isitish 
uchun ishlatiladi, shu sababli bu usul dielektrik isitish deb ham yuritiladi. Yuqori chastotali 
isitishning asosi quyidagilardan iborat. Material o׳zgaruvchan elektr maydoniga joylashtiriladi. 
Bunda material molekulalari maydon chastotasi bilan tebranma harakatga kela boshlaydi va 
qutblanish jarayoni yuz beradi. Zarrachalarning tebranma harakat energiyasi dielektrik molekulalari 
orasidagi ishqalanishni engish uchun sarflanadi va u isitilayotgan material massasida issiqlikka 
aylanadi. Isitish uchun 10 dan 100 MGs gacha yuqori chastotali elektr toklari ishlatiladi. 
Kimyoviy texnologiyada yuqori chastotali isitishdan plastik massalarni isitish, ayrim materiallarni 
quritish va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Isitish haroratini oson va aniq boshqarish hamda 
isitish jarayonini to׳la avtomatlashtirish mumkin. Biroq bu usul murakkab uskunalardan 
foydalanishni talab qiladi, isitish qurilmalarining foydali ish koeffitsienti esa kichik. Shu sababli 
yuqori chastotali isitish usulidan (boshqa arzon usullarni qo׳llash mumkin bo׳lmagan taqdirda) 
qimmatbaho materiallarni quritishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. 

 
178
 
Elektr yoyi bilan isitish.
 Bu jarayon elektr yoyi yordamida ishlaydigan pechlarda olib boriladi. 
Pechlardagi elektrodlar orasida elektr yoyi alangasi ta’sirida elektr energiyasi issiqlik energiyasiga 
aylantiradi. Elektr yoyi yordamida kichik hajmda kuchli elektr quvvatini hosil qilish mumkin. 
Bunday sharoitda o׳ta qizigan gaz va bug`lar plazma holiga o׳tadi. Natijada 3000°Cgacha harorat 
hosil qilish mumkin. Elektr yoyi bilan ishlaydigan pechlarda bir tekis isitish va haroratni aniq 
boshqarish imkoniyati yo׳q. 
 
Texnologik jarayonlarda sovutish 
 
Oddiy haroratgacha sovitish.
 Eng arzon va qulay sovituvchi agentlar suv va havo taxminan 10-
30°C gacha sovitish uchun keng ishlatiladi. Havoga nisbatan suvning issiqlik sig`imi va issiqlik 
berish koeffitsienti katta. Sovitish uchun daryo, ko׳l va quduqdan olingan suvlar ishlatiladi. 
Sovitish darajasi suvning boshlang`ich haroratiga bog`liq. Daryo va ko׳l suvlarining harorati yil 
fasllariga ko׳ra 12-25°C, quduq suvlari 4-15°C, ishlab chiqarishda ishlatilib bo׳lingan suvlar esa 
taxminan 30°C (yoz sharoitlarida) haroratga ega bo׳ladi. Issiqlik almashinish qurilmalarini 
loyihalashda suvning yoz paytiga to׳g`ri keladigan harorati olinadi. 50°C dan yuqori haroratlarda 
suvning tarkibida erigan tuzlar cho׳kmaga tushib, issiqlik almashinish qurilmalarining yuzasiga 
o׳tirib qoladi, bu hol issiqlik jarayonlarining samaradorligini kamaytiradi. Shu sababli issiqlik 
qurilmalaridan chiqayotgan suvning harorati 40-50°C dan oshmasligi zarur. 
Sovitish jarayoni uchun kerak bo׳lgan suvning sarfi (W, kg/s) issiqlik balansi tenglamasidan topiladi: 
(
)
(
)
1
2
0
t
t
WC
t
t
GC
s
б
M
−
=
−
                                                 (20.7) 
Bundan  
(
)
(
)
1
2
0
t
t
C
t
t
GC
W
s
б
M
−
−
=
                                                   (20.8) 
 
bu yerda, G — sovitilayotgan muhitning sarfi, kg/s; 
M
C
 — 
sovitilayotgan muhitning o׳rtacha 
solishtirma issiqlik sig`imi, J/(kg K); 
s
C   —
 suvning solishtirma issiqlik sig`imi, J/(kg • K); 
б
t , 
0
t   -
 
sovitilayotgan muhitning boshlangich va oxirgi haroratlari, K; 
2
1
,t
t
 — sovituvchi suvning dastlabki 
va oxirgi haroratlari, K. (-8,-7) tenglamani tuzishda issiqlikning atrof-muhitga sarflanishi (
й
Q )
 
hisobga olinmagan. 
Odatda yuzali issiqlik almashinish qurilmalarida (sovitgichlarda) sovituvchi agent sifatida suv 
ishlatiladi. Bunday sovitgichlarda suv pastdan yuqoriga qarab harakat qiladi  
Suvni tejash va atrof-muhitni muhofaza qilish uchun suvdan qaytadan foydalanish tizimini joriy 
etish maqsadga muvofiq bo׳ladi. Bunda suv iste’moli tejamli bo׳ladi va oqindi suvlar miqdori 
kamayadi. Issiqlik almashinish qurilmalarida ishlatilib bo׳lingan suvdan, gradirnyalarda (suv 
sovitish minorasi) sovitilgandan so׳ng, qaytadan sovituvchi agent sifatida foydalaniladi. 
So׳nggi vaqtlarda sovituvchi agent sifatida oddiy havo ham keng ishlatilmoqda. Issiqlik 
almashinishni yaxshilash uchun havo oqimi ventilyatorlar yordamida majburiy sirkulyatsiya  
qilinadi va havo oqimi tomonidan issiqlik almashinish yuzasi ko׳paytiriladi (masalan, qurilmaning 
yuzasi qobirg`ali qilib tayyorlanadi). Tajriba shuni ko׳rsatdiki, sanoatda bug`ni kondensatsiyalash 
qurilmalarida majburiy sirkulyatsiya li havo oqimi yordamida sovitish, suv bilan sovitishga nisbatan 
tejamliroqdir. Bundan tashqari, havo bilan sovitishdan foydalanish suvning umumiy sarfini 
kamaytiradi, bu hol esa suv resurslari kam joylar uchun katta ahamiyatga ega. 
Havo bilan sovitishning asosiy afzalliklari: 

 
179
 
1) hamma joyda mavjud bo׳lgan sovituvchi agent; 
2) sovitish yuzasining tashqi tomoni amaliy jihatdan iflos qilinmaydi. 
Havoning sovituvchi agent sifatida suvga nisbatan kamchiliklari ham bor: havo tomonidagi issiqlik 
berish koeffitsienti kichik (58 Vt/(m
2
 K) gacha); havoning solishtirma issiqlik sig`imi nisbatan kam 
(1 kJ/(kg K)). Shu sababdan havoning massaviy sarfi suvning sarfiga nisbatan 4 marotaba katta 
bo׳ladi. 
Havo sovituvchi agent sifatida aralashtirish usuli bilan ishlaydigan issiqlik almashinish 
qurilmalarida (gradirnyalarda) keng ishlatilmoqda. Gradirnyalar ichi bo׳sh vertikal qurilma bo׳lib 
(8.6-rasm), uning yuqorigi qismidan suv sochilib turadi, pastdan yuqoriga ventilyator yordamida 
havo haydaladi. Suv va havo o׳rtasidagi kontakt yuzasini ko׳paytirish uchun qurilmaning ichiga 
nasadkalar joylashtirilgan. 
Ancha past haroratgacha (<0°C) sovitish uchun maxsus sovituvchi agentlar ishlatiladi. Bular 
qatoriga, masalan, suyuq ammiak, freonlar, uglerod dioksidi, natriy, magniy yoki kalsiy xloridlar 
kiradi. Keyingi yillari freonlar atmosferadagi ozon qatlamini parchalayotganligi sababli, ular boshqa 
sovuq tashuvchi agentlarga almashtirilmoqda. 
Bug`larni kondensatsiyalash 
Kimyoviy texnologiyada bug`larni suv yoki sovuq havo yordamida sovitish yo׳li bilan 
kondensatsiyalash keng ishlatiladi. Bug`larni kondensatsiyalashdan bug`latish, vakuum-quritish va 
boshqa jarayonlarda siyraklanish (yoki vakuum) hosil qilish uchun foydalaniladi. 
Kondensatsiyalanishi lozim bo׳lgan bug`lar tegishli qurilmadan chiqarilib, kondensatorga beriladi. 
Kondensatorda bug` suv yoki havo yordamida kondensatsiyalanadi. Bug`ning 
kondensatsiyalanishidan hosil bo׳lgan kondensatning hajmi bug`ning hajmiga nisbatan taxminan 
ming marta kichik, shu sababli kondensatorda siyraklanish paydo bo׳ladi. 
Kondensatorning ish hajmida, bug`ning kondensatsiyalanishi bilan birgalikda, havo va 
kondensatsiyalanmaydigan gazlar yig`ilib qoladi. Natijada kondensatsiyalanmagan gazlarning 
parsial bosimi ortib boradi, bu narsa o׳z navbatida qurilmadagi vakuumni kamaytiradi. Shu sababli 
vakuumning qiymatini ma’lum darajada ushlab turish uchun kondensatordan kondensatsiyalanmay 
qolgan gazlarni uzluksiz ravishda so׳rib olib turish kerak. Bu vazifa vakuum nasos yordamida 
amalga oshiriladi. 
Sovitish usuliga ko׳ra aralashtiruvchi va yuzali kondensatorlar mavjud. Aralashtiruvchi 
kondensatorlarda bug` va sovituvchi suv o׳zaro to׳g`ridan-to׳g`ri aralashadi, hosil bo׳lgan kondensat 
esa suv bilan qo׳shilib ketadi. Agar kondensatsiyalanishi lozim bo׳lgan bug` qimmatbaho bo׳lmasa, 
bunda jarayon aralashtiruvchi kondensatorlarda olib boriladi. Issiqlik almashinishini yaxshilash 
uchun sovituvchi suv sochib (purkab) beriladi, natijada suv va bug` o׳rtasidagi kontakt yuza ortadi. 
Qurilmadan suv, kondensat va kondensatsiyalanmay qolgan gazlarni chiqarish usuliga ko׳ra ho׳l va 
quruq aralashtiruvchi kondensatorlar bo׳ladi. Xo׳l kondensatorlardan suv, kondensat va gazlar bitta 
maxsus vakuum-nasos yordamida chiqarib tashlanadi. Quruq (yoki barometrik) kondensatorlardan 
suv va kondensat birgalikda o׳z oqimi bilan chiqib ketadi, gazlar esa quruq vakuum-nasos 
yordamida so׳rib olinadi. 
Yuzali kondensatorlarda bug` va sovituvchi agent (suv yoki havo) o׳rtasidagi issiqlik almashinish 
jarayoni devor orqali amalga oshiriladi. Bunday qurilmalarda bug`larning kondensatsiyalanishi 
sovitilib turiladigan quvurlarning tashqi yoki ichki yuzalarida yuz beradi. Hosil bo׳lgan kondensat 
va sovituvchi agent qurilmadan alohida-alohida chiqariladi. Agar kondensat ishlab chiqarish 
ahamiyatiga ega bo׳lsa, u qaytadan ishlatilishi mumkin. 
Bu erda: D— kondensatorga kirayotgan qizdirilgan bug`ning miqdori, kg/s; H— bug`ning 
entalpiyasi, J/kg; 
б
t
 — kirayotgan bug`ning harorati, K; 
тўй
t
. — 
bug`ning to׳yinish 
(kondensatsiyalanish) harorati, K; 
K
t
 — qurilmadan chiqayotgan kondensatornining harorati, K; 
б
C
 

 
180
 
— qizdirilgan bug`ning issiqlik sig`imi, J/(kg ); 
K
C
— 
kondensatning issiqlik sig`imi, J/(kg • K); r— 
bug`ning kondensatsiyalanish issiqligi (suyuqlikning bug`lanish issiqligi), J/kg; W — sovitish uchun 
berilayotgan suvning miqdori, kg/s; 
сб
t   —
 suvning boshlang`ich harorati, K; 
сo
t
 — suvning oxirgi harorati, K; 
c
C
-suvning solishtirma 
issiqlik sig`imi, J/(kg- K); 
й
Q
-atrof-muhitga sarflangan issiqlik. 
Kondensatsiyalanish jarayoni uchun issiqlik balansi quyidagi tenglik bilan ifodalanadi:       
                         
й
сo
c
k
k
сб
c
Q
t
WC
t
DC
t
WC
DH
+
+
=
+
.
                                             (20.9) 
Oxirgi tenglikdan sovituvchi suvning sarfini aniqlash mumkin: 
(
)
(
)
сб
сo
C
й
K
K
t
t
C
Q
t
HC
D
W
−
−
=
                                                          
 (20.10) 
Issiqlik almashinish shartiga ko׳ra kondensatorning sovituvchi yuzasi uchta zonaga bo׳linadi: 
qizdirilgan bug`ning sovitish zonasi, kondensatsiyalanish zonasi va kondensatni sovitish zonasi. 
Birinchi zonada issiqlik almashinishning tezligi past bo׳lib, ikkinchi zonada esa bug`ning 
kondensatsiyalanishi oson kechadi. Shu sababdan har bir zona uchun sovitish yuzasini alohida 
aniqlashga to׳g`ri keladi. Buning uchun har bir zonada sarflangan issiqlikning miqdorini va 
sovituvchi suvning oraliq haroratlari (
1
с
t
, va 
2
с
t
 ) ni aniqlash zarur bo׳ladi. 
Har bir zonada sovitish yuzasi orqali berilgan issiqlikning miqdorlari quyidagi tengliklar yordamida 
aniqlanadi: 
qizdirilgan bug`ning sovitish zonasi uchun, 
(
)
(
)
2
1
1
с
с
C
тўй
б
б
t
t
WC
t
t
DC
Q
−
=
−
=
                                            (20.11) 
kondensatsiyalash zonasi uchun, 
  
(
)
1
2
11
с
с
C
t
t
WC
Dr
Q
−
=
=
                                                       
(20.12)  
kondensatni sovitish zonasi uchun, 
   
(
)
(
)
сб
с
C
K
тўй
K
t
t
WC
t
t
DC
Q
−
=
−
=
2
111
                                         
(20.13) 
(20.11)-(20.13) tengliklaridan sovituvchi suvning oraliq haroratlarini aniqlash mumkin: 
W
Q
t
t
сб
с
111
1
−
=
                                                             (20.14)   
W
Q
t
t
сo
с
1
2
−
=
                                                              (20.15) 
Kondensatordan so׳rib olinadigan havoning miqdori empirik tenglamalar asosida aniqlanadi. Bunda 
1 kg sovituvchi suv o׳zida 0,000025 kg havoni ushlaydi va kondensatorning zichmas qismlari orqali 
kondensatsiyalanish lozim bo׳lgan 1 kg bug`ga nisbatan o׳rtacha 0,01 kg havo qo׳shilib kiradi, deb 
qabul qilinadi. 
Yuzali kondensatordan so׳rib olinadigan havoning miqdori (kg/s): 
D
D
D
G
h
01
,
0
01
,
0
000025
,
0
≈
+
=
                                   (20.16) 
Aralashtiruvchi kondensatordan so׳rib olinadigan havoning miqdori esa (kg/s):               
D
W
D
G
h
01
,
0
)
(
000025
,
0
+
+
=
                                      (20.17) 

 
181
 
Kondensatordan so׳rib olinadigan havoning taxminiy hajmi kondensatsiyalanadigan bug`ning 
sarfiga ko׳ra quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi: 
(
)
P
t
D
V
h
+
273
β
                                                         (20.18) 
bu yerda, t — vakuum-nasosga kirayotgan havoning harorati (odatda t= 25° C); P — so׳rib 
olinayotgan havoning bosimi, Pa; 
β
 — tajriba koeffitsienti, bu koeffitsientning qiymati gazning 
bug`dagi miqdoriga bog`liq bo׳lib, maxsus adabiyotlarda berilgan bo׳ladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
ADABIYOTLAR 
 
1.  Salimоv Z. S. Kimyoviy tехnоlоgiyaning asоsiy jarayonlari va qurilmalari. 
 T. O’zbеkistоn. 1995 yil. I  ,  II tоm. 
2. Salimоv Z. S., To’ychiеv. Kimyoviy tехnоlоgiyaning jarayon va qurilmalari. 
   T. O’qituvchi. 1987 yil. 407 bеt. 
3. Kacatkin A.T.  Osnоvnые prоtsеssы  apparatы ximichеskоgо tехnоlоgii.  
M.Хimiya 1973 - 754 s. 
4. Planоvskiy A.N .i dr. Prоtsеssы i apparatы ximichеskоgо tехnоlоgii.  
M.Хimiya- 1968s. 
5. Ditnеrskiy YU. I. Prоtsеssы i apparatы ximichеskоgо tехnоlоgii. M.Хimiya- 
 1995. 1-2- tоm. 
6. Kavеtskiy  G.D. Prоtsеssы i apparatы piщеvоy tехnоlоgii. M. «Kоlоs»- 
1999-551. 
 7. Yusufbekov N.R Texnologik jarayonlarni boshqaruv sistemalari. 

 
182