Asosiy usullar
Download 305.78 Kb. Pdf ko'rish
|
Analiz
|
26 MAVZU 2: ATROF-MUHIT OBYEKTLARINI ANALIZIDA QO’LLANILADIGAN ASOSIY USULLAR. Reja. 1.Atrof muhit obyektlarini analiz qilishda qo’llaniladigan asosiy usullar. 2.Atrof muhit obyektlarini analiz qilishda qo’llaniladigan usullarning mohiyati. 3. Kimyoviy klassik usul. 4.Eelektrokimyoviy usul. 5. Xromatografik usul. 6. Spektral usul 7. neytron aktivasion usul. 8.Termik usullar Sano at c hikind ilar i va u lar n i a nikla sh u su llar i 5.1 Atmosferani oltingugurt (SO x ), azot (NO x ), uglerod (SO x ) oksidlari, xlor va boshka ingrsdisntlar bmlan ifloslanishi 5.2 SO x ,NO„ SO„ va boshka ish rediyeitlarni aniklash usullari 5.1 Atmosferani o lt nigu gu r t (SO v h azot (NOy), uglerod (SSM oksidlari, xlor va boshka ingredneitlar bilan nfloslanishi. Insoniyatni kundalik faoliyati natijasida atmosfsrada oltingugurt gazlari va azot oksidlarining mikdori kundan kunga kupayib bormokda. Bu gazlarni boshka gazlardan farki shu ndaki, bularning kupayishi natijasida yerning kislotaligi ortib bormokda. Masalan, SO2 ning uzidan atmosferaga xar yili 150 mln. tonna tashlanmokda. Bu gazning atmosferaga chikishida issiklik elektr stansiyalari muxim axamiyat kasb etadi. Atmosferaga butun ajralayotgan SO2 ning 50% ni shu stansiyalar bermokda. Rangli metallurgiya 15%, kora metallurgiya 9%, isitish tizimlari 9%, mashinasozlik sanoati 6% ni bermokda. Sanoat xududlari xavoyeida SO2 ning mikdori shaxar chekkalaridagi va ayniksa dengiz, okean xavo yeidagidan bir necha bor ortik. Bu gazlarni yana boshka xususiyati xam borki, ular atmosferada 10-15 kunlab turishi va shamol natijasida bir xududdan ikkinchi xududga bemalol utishi mumkin. Shu sababli xam sanoati kuchli rivojlangan Angliya, Germaniya, Italiya va boshka kator mamalakatlardan sanoati uncha tarakkiy etmagan mamlakatlarga xavo orkali utib, xavosini va yerini shu gazlar bilan va ularni birikmalari bilan ifloslantirmokda. Uzbekiston Resnublikasi Tabiatni muxofaza kilish kumitasining ma’lumotiga kura (2002 y.) maklakatimizda umumiy ifloslantiruvchi moddalarning 51,9 % ni uglerod oksidi, 16,0 % ni oltingugurt oksidi, 17,9 % ni uglevodorodlar, 8,9 % ni azot oksidlari, 6,1 % ni kattik moddalar va 0,2 % ni boshka zararli moddalar tashkil etgan. (Nasionalny doklad, 2002, 3,4 jadval) Bu gazlar atmosferada suv va bug bilan b irikib, shu oksidlarning kislotalarini xosil kiladi (H2SO4, IbSCb). Bu kislotalar uz navbatida Yevropadagi kimmatli sdgorliklarning smirilishiga sabab bulmokda. Keyingi yillarda insoniyatning tabiatga salbiy ta’siri va biosferada ilgari uning tarkibiga kirmagan kuplab chikindilarni chikarishi tufayli bir necha million yillab saklanib kelgan muvozanat buzilmokda. Natijada avtomobilinng yonish kamerasidan tezda chikib ketganligi sababli azot (IV)- oksidigacha (NO 2 ) oksidlana olmaydi. Ammo azot oksidi qo’zg'algan xolatda qoladi. Qo’zgalgan xolatdagi azot (II) oksid (NO) kuyosh nuri ta’sirida ma’lum energiyani yutib, azot (IV) oksidigacha (NO 2 ) oksidlaiishi ma’lum. Bu ximiyaviy jarayon tufayli atomar xolatdagi kislorod ajralishi mumkin. NO+O 2 →NO 2 +O Azot(IV) oksid esa o’z navbatida quyosh nuri ta’sirida qo’zgalgan xolatga kelishi va atmosfsradagi birorta modda molekulasi bilai ximiyaviy reaksiyaga kirishi va o’z energiyasini berib, NO oksidini va atomar kislorodni yoki ozonni xosil kilish mumkin. NO 2 +M→NO+M+O NO 2 +O 2 →NO+o 3 27 Bu yerda: M-azot yoki birorta neytral modda molekulasi bo’lib, u dissosiasiya energiyasini o’ziga qabul qiladi. Erkin xolatdagi kislorod atomi uzoq tura olmaydi, u xam o’z navbatida ozon molekulasnni xosil qilish o’z-o’zidan tushunarli. O+O 2 +M=O 3 +M N 2 O molekulasini ancha mustaxkam tuzilgan bo’lib, troposferani xamma qismiga deyarli bir xil tarqalgan. Uning molekulasi mustaxkamligi tufayli sekin-asta diffuziya tufayli strotosferaga kirib borishi va u srda kuzgalgan kislorod atomi bilan, azot oksidi xosil qiladi yoki o’zi erkin azotgacha tiklanishi mumkin. NO 2 +O(D)→2NO yoki N 2 O+O(D)→N 2 +O 2 Shu bilan birga N 2 O o’zi xam fotolizga uchrashi mumkin. N 2 O+h v →N 2 -O( ‘ D) Azotning strotosferada uchraydigan birikmalaridan yana biri azot oksididan xosil bo’ladigan nitrat kislotadir. Masalan: NO+O+M→NO 2 +M NO 2 +OH+M→HNO 3 +M Xosil bo’lgan azot kislota 330 nm dan knchik tulkin uzunlikka ega bulgan nurlarnn yutib dissosiyaga uchraydi. HNO 3 →OH+NO 2 kuyoshdan ultrabinafsha nurlar yergacha yetib kelmoqda va uning ta’siri ostida atmosferasida ozon mikdori ortib bormokda. Ozonning uzi esa fotoximiyaviy smogning xosil bulishida asosiy faktorlardan biri bulib kelmokda. Ozonning yer atmosferasida xosil bulishiga keyingi yillarda atmosfsraga ko’plab tashlanayotgan azot oksidlarn xam «yordam bermokda» Ammo sanoatning rivojlanishi xar xil organik moddalarning energiya olish maksadida yokilishi va ayniqsa avtotransportlar uchun uglevodorodlarni kunlab yokilishi va ularning yonish kamerasida kislorod bilan qushilib yonishn orqali ko’plab azot oksidlari xosil bo’ladi. Bu oksidlar atmosfera kislorodi bilan yanada oksidlanib, o’z navbatida ozonning ko’plab xosil bo’lishiga olib keladi. Olimlarning kuzatishlari shuni kursatdiki, ozonning xosil bulishi azot oksidlari yordamida quyoshdan kelayotgan nurlarning tulkin uzunligi uncha qiska bo’lmagan taqdirda xam bo’lishi mumkinligi aniqlanadi. Yana shu narsa ma’lum bo’ldiki, ozonning xosil bulishida azot oksidlaridan tashkari uglevodorodlar. ayniqsa tuyinmagan uglevodorodlar jumladan pentan (C 5 H 12 ) va geksanlar (C 6 H 14 ) xam katta rol o’ynashi ma’lum bo’ldi. Bu gazlarning asosiy manbai sanoat chiqindilari va avtomobillardan ajralayotgan gazlar bo’lishi mumkin. Bu erda yana shuni ta’kidlash mumkinki, azot (II)oksid ozon molekulasi ta’sirida juda osongina azot (IV) oksidgacha oksidlanadi. NO+O 3 =NO 2 +O 2 Agar bordi yu shu jarayon bo’lmaganida juda tez vakt ichida ozon mikdori sr atmosfsrasida ortib ketgan bular edi. Atmosfera xavosining zaxarlanishida SO va NO2 asosiy rol uynaydi. Shu sababli, atmosfera xavosi tekshirnlganda, asosan shu gazlar konsentrasiyasn xisobga olinadi. AKShda atmosferaning fotoximiyaviy zaxarlanishini 3 ta kategoriyaga bulib ur ga nnl ad i va shu asosda trevoga beriladi. Agar SO nnng konsentrasiyasn 100 mg/m 3 , NO, NO: b mg/m 3 , fotooksidantlar 1mg/m bulsa, 1- darajali zaxarlanish; agar SOnnng konsentrasiyasn 200 mg/m 3 , NO, N0 2 10mg/m 3 fotooksidantlar 2 mg/m 3 bulsa, 2-darajaln zaxarlanish; agar bordnyu SOnnng konsentrasiyasn 300 mg/m 3 , NO, NO 2 20 mg/m 3 fotooksidantlar 3 mg/m' bulsa. 3-da raja l i zaxarlanish buladi. Azot oksid atmosferada ozon kavatnning smirilishida katalizator rolnni uynaydi, dsb yukornda aytildi. Azot oksidning xoyenl bulishining yerdagn bakteriyalar faoliyati tufayli xosil buladigan N 2 0 asosiy manba rolini uynaydi. N^O molekulasini ancha mustaxkam tuzilgan bulib, troposferani xamma kismiga deyarli bir xil tarkalgan. Uning molskulasi mustaxkamligi tufayli sekii-asta diffuziya tufayli strotosfsraga kirib borishi va u srda kuzgalgan kislorod atomi bilan, azot oksidi xosil kiladi yoki uzi erkin azotgacha tiklanishi mumkin. S H 2 +0(D)-»20 SKI N 2 0+0(D )->N 2+O2 Shu bilan birga N 2 0 uzi xam fotolizga uchrashi mumkin. 28 N 2 0+h v —>1M 2 +0(‘D) Azotning sfotosfsrada uchraydigan birikmalaridan yana biri azot oksidndan xosil buladigan nitrat kislotadir. Masalan: N0+0+M->NO 2 +M NO 2 +OH+M->HNO 3 +M Xosil bulgan azot kislota 330 nm dan kichik tulkin uzunlnkka ega bulgan nurlarnn yutib dissosiyaga uchraydi. HNO 3 ->OH+NO 2 Sanoat chikiililari va ularni anmklash usullarn 57 Kiska tulknnln nurlarini katta kismi ozonning parchalannsh uchun sarflanganlign sababln HNO3 - atmosferada ancha vakt ya’ni 10 kungacha bulnshi mumkin. Bu, albatta ancha vakt bulib, u smgir suvlari bilan yuvilnb srda, nitratlar xosil kiladi. Stratosferadagi xlorning asosiy manbai metilxlorid deyish mumkin, ammo olnb borilgan analizlar shuni kursatadikn, uning mikdori traiauza orkali yetib borgan xlorning 25% ni tashknl kiladi, xolos. 70- yillardan keyin olib borilgan ilmiy ishlar shuni kursatdiki, strotosferadagn xlorning asosiy kismini ksyingi 10 yilliklarda sovutish tizimlarida xashoratlarga karshi kurashda kullanilgan, aerazol uiakovkalari orkali ajralayotgan xlor birikmalari bulib chikdi. Gap shundaki, sovutish tizimlarida nshlatilastgan xlorftormetanlar, azot N 2 () ning molskulasiga uxshab juda mutaxkam tuzilgan bulib atmosferaning pastki katlamlarida uning molekulasini narchalab yuboradigan sharoit deyarli yuk. Natijada ssknn-asta atmosfsrannng yukori katlamlariga kutarilishinn tushinish kinnn emas. Ularni umumny nom bilan freon dsb ataladn. Xozirgn kunda zng kup kullanilayotgan xlor ftor metanning bnrikmalarida kuyidagilarni kursatnsh mumkin. FREON-11 CFCI3, freon-12 CC1 2 F 2 . bakteriyalar faoliyati tufayli xosil buladigan N 2 O asosiy manba rolini uynaydi. N 2 O molekulasini ancha mustaxkam tuzilgan bulib, troposferani xamma kismiga deyarli bir xil tarkalgan. Uning molskulasi mustaxkamligi tufayli sekii-asta diffuziya tufayli strotosfsraga kirib borishi va u srda kuzgalgan kislorod atomi bilan, azot oksidi xosil kiladi yoki uzi erkin azotgacha tiklanishi mumkin. S H 2 +0(D)-»20 SKI N 2 0+0(D )->N 2+O2 Shu bilan birga N 2 0 uzi xam fotolizga uchrashi mumkin. N 2 0+h v —>1M 2 +0(‘D) Azotning sfotosfsrada uchraydigan birikmalaridan yana biri azot oksidndan xosil buladigan nitrat kislotadir. Masalan: N0+0+M->N0 2 +M NO 2 + OH + M -> HNO 3 + M Xosil bulgan azot kislota 330 nm dan kichik tulkin uzunlnkka ega bulgan nurlarnn yutib dissosiyaga uchraydi. HNO 3 ->OH+NO 2 Kiska tulknnln nurlarini katta kismi ozonning parchalannsh uchun sarflanganlign sababln HNO3 - atmosferada ancha vakt ya’ni 10 kungacha bulnshi mumkin. Bu, albatta ancha vakt bulib, u smgir suvlari bilan yuvilnb srda, nitratlar xosil kiladi. Stratosferadagi xlorning asosiy manbai metilxlorid deyish mumkin, ammo olnb borilgan analizlar shuni kursatadikn, uning mikdori traiauza orkali yetib borgan xlorning 25% ni tashknl kiladi, xolos. 70- yillardan keyin olib borilgan ilmiy ishlar shuni kursatdiki, strotosferadagn xlorning asosiy kismini ksyingi 10 yilliklarda sovutish tizimlarida xashoratlarga karshi kurashda kullanilgan, aerazol uiakovkalari orkali ajralayotgan xlor birikmalari bulib chikdi. Gap shundaki, sovutish tizimlarida nshlatilastgan xlorftormetanlar, azot N 2 () ning molskulasiga uxshab juda mutaxkam tuzilgan bulib atmosferaning pastki katlamlarida uning molekulasini narchalab yuboradigan sharoit deyarli yuk. Natijada ssknn-asta atmosfsrannng yukori katlamlariga kutarilishinn tushinish kinnn emas. Ularni umumny nom bilan freon dsb ataladn. Xozirgn kunda zng kup kullanilayotgan xlor ftor metanning bnrikmalarida kuyidagilarni kursatnsh mumkin. FREON-11 CFCI3, freon-12 CC1 2 F 2 . a) gazlarning individual namunasiga kura kullaniladigan asboblar (diskret usul); b) uzluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan asboblar; 29 v) umumiy usullar; 2. Chiknndi gazlardagi zaxarli moddalar konsentrasiyasini aniklash (sanoat korxonalarida): a) gazlarning individual tarkibiga kura analiz kilish asboblari (diskret usul); b) uzluksiz analiz olib borish imkonini bsruvchi asboblar. Zaxarli gazlarning xavodagi mikdorn juda oz bulishiga karamay, ulardan namuna olish va analiz uchun bir xil talablar kuyiladi: 5.3 analizatorning va namuna oluvchi asboblarning maternallari analiz kilinuvchi komponentga nisbatan inert bulishi, adsorbsiya xodisasi sodir bulmasligi ksrak. 5.4 Namuna olish paytidagi temperatura bugning kondsnsatlanishnga yoki analiz kilinishi lozimli bulgan komponent boshka moddalar bilan reaksiyaga kirishmasligini ta’minlashi loznm. 5.5 Olingan namunaning xajmi gazoanalizatorda analiz kilish uchun starln bulishi kerak. 5.6 Ba’zi xollarda gaz chikindilarining tsmpsraturasi, bosimin normal xolatga keltnrilnshn talab kilinadi. 5.7 Xozir gaz analizlari uchun kullaniladigan asboblarning 15000 dan ortik turi bor. Kunida laboratoriyalarda keng kullaniladigan asboblarning asosiy ish prinsipi bilan tanishib chikamiz. Sanoat chikiidilari va ularni aniklash usullari 59 Fotometrik metodlar analizi-kolorimetrin. Fotometriya xavoni analiz kilish mstodlari orasida eng muximlaridan biridir. Bu usulda analiz kilinayotgan moddalar ximiyaviy uzgarishga uchratilib, yoruglik ta’sirida sezgir birikma xosil kilinadi. Fogomegriya kabi kolorimetriya xam bir maksadda ishlatiladi. Agar spektra l analiz monoxromatik nur ta’sirida olib borilsa, bu usul spektrrafotometriya deyiladi. Gazlarni analiz kilishda kullaniladigan fotometriya xavo tarkibidagi zaxarli moddalar mikdorini aniklashda kullanilgan asboblarning birinchi avlodiga kiradi. Bu asbobda tekshnrilayotgan gaz spektral reagent bulgan eritmadan utkaziladi. Zaxarli moddaning reagent bilan birikishi natijasida eritmaning rangi uzgaradi. Eritmadan utayotgan yoruglik intensivligini vizuap yoki fotoelektrik usul bilan ulchash gaz namunayendagi mikdori aniklanadi. Fotometrik usul ma’lum tulkin uzunligidagi elektromagnit tulkinlarning rangln eritmalar gomonidan adsorbsiyalanishiga asoslash ap bulib, adsorbsion siyektrofotometriya deniladn. Kolorimetrik analizatorlar SO % , NO x , SO, larning gazlardagi va oksidantlarning atmosfsradagi mikdornni, sanoat gaz chikindilaridagi NO b va avtomashinalardan chikadigan SO mikdorini aniklashda ishlatiladi. Kulonometrik, galvanometrik va notensiometrik asboblar. Kulonometrik usul bilan analizni amalga oshirish uchun, xavo tarkibidagi zaxarli modda maxsus reagent bilan reaksiya! a kiritilib, xosnl bulgan modda elektroliz kilinadi. Demak bu usulnnng muxim tomoni reaksiya natijasida xosnl bulgan modda elsktrolizlanadigan bulishi ksrak. Zaxarli gaznnng mikdorini aniklash uchun uning birikmasi elektroliz uchun sarflangan elektr mnkdori annklanadi. Bundan asboblar xavo tarkibida SO2, NO. v va SO ni aniklash uchun ishlatiladi. Galvanometrik metodning moxiyati xavodan olingan namunadagi zaxarli modda platina elsktroddagi kattik organik elektrolit bilan ximiyaviy reaksiya ga kiritiladi. Natijada elsktrodlar orasida turli ion l ar konsentrasiyasi yuzaga keladi va xosil bulgan gaz mnkdori zaxarli moddaning mnkdornga proiorsnonal buladi. Garbiy Yevropada bulgan asboblar FbS, merkontanlar, NO2. fosgen, HCN, S, Ns1, Oz moddalarnnng mnkromikdorn 1 mlrd.dan 1 mln.intervalda aniklashda kullaniladi. Potensiometrik usul uzining soddalignga karamay yakin vaktlargacha xavo tarkibidagi zaxarli moddalarnnng analizida juda kam kulpanilar edi. Bunin! asosiy sababn xavodagi ba’zi zaxarli moddalarnnng aniklashda potensiallarning yetarln darajada tanlash xususiyatiga ega emasligi buldi. Tekshnrilayotgan moddaning konsentrasiyasi bilan potensial farki Sanoat chikindilarm va ularni aniklash usullari 60 30 orasidagi logarifmnk bogliklikning murakkabligi xam bu usulnnng keng synlishiga imkon bsradn. Gaz xromatografiyasi. Gaz xroma Yu1 rafiyasi bir necha usul majmuasinnng natijasi bulib, uning asosida aralashmalarni aloxida komnonentlar! a ajratish yotadi. Bundan asboblar xromatograflar deniladn. Analiz kilinayotgan modda namunasi shpris bnlan forsunka orkali tashuvchi gaz okimiga beri l ad i. Aralashma gaz okimi bilan ajratuvchi kattik modda adsorbent yuzasidan utadi. Aralashma tarkibidagi komponentlar adsorbentning yuzasida adsorbsiyalanish mustaxkamligi turlncha buladi va siljishi (xarakatlanishi) turli tszlikda boradi. Bu esa aralashmalarni individual xolatgacha ajralishiga sabab buladi. Agar adsorbent kattik bulsa, adsorbsion gaz xromatografiyasi deniladn. Fogomegrik usul ma’lum gulknn uzunligidagi elektromagnit tulkinlarnnng rangli eritmalar tomonidan adsorbspyalapishsh a asoslangan bulnb, adsorbsnon snektrofotometrii deynladn. Kolorimetrii analizatorlar SO„ NO*. SO x larning gazlardagi va oksidantlarnnng atmosfsradagi mikdorini, sanoat gaz chikindilaridagi NO Xt va avtomashiialardai chikadigai SO mikdorini aniklashda ishlatiladi. Kulonomegrnk, galvanometrik ka nogeniiometrik asboblar. Kulonometrik usul bilan analizni a mal ga oshirish uchuy, xavo tarkibidagi zaxarli modda maxsus reagent bilan reaksiyaga kiritilib, xoyenl bulga i modda elektroliz kilinadi. Demak bu usulning muxim tomoni reaksiya natijasida xoyenl bulgan modda elektrolizlanadigan bulishi kerak. Zaxarli gazning mikdorini aniklash uchuy uning bnrikmasi elektroliz uchun sarflangan Elektr mikdori aniklanadi. Bundan asboblar xavo tarkibida SO>, NO x . va SO ni aniklash uchun ishlatiladi. Galvanometrik metodnnng moxiyati xavodan olingan namunadagi zaxarli modda platina elektroddagi kattik organik elektrolit bilan ximiyaviy reaksiyaga knritiladi. Natijada elsktrodlar orasida turli ionlar konsentrasiyasi yuzaga keladi va xoyenl bulgan gaz mikdori zaxarli moddaning mikdoriga nroporsional buladi. Garbiy Yevropada bulgan asboblar H>S, merkoptanlar, NO2. fosgen, HCN, S, Ns1, Oz moddalarning mikromikdori 1 mlrd.dan 1 mln. interval da aniklashda kullaniladn. Potensiometrik usul uzining soddalngiga karamay yakin vaktlargacha xavo tarkibidagi zaxarli moddalarning analizida juda kam kullanilar edi. Bunish asosny sababi xavodagn ba’zi zaxarli moddalarning aniklashda nogensiallarning yetarli darajada tanlash xususiyatiga ega emasligi buldn. Tekshirilayotgan moddaning konsentrasiyasi bilan potensial farki Sanoat chnknndilari va ularni aniklash usullarn 60 orasidagi logarifmik bogliklikning murakkabligi xam bu usulning keng yeyilishnga imkon beradn. Gaz xromatografnyayen. Gaz xroma Yu1 rafichei bir necha usul majmuasining natijasi bulib, uning asosida aralashmalarni aloxida komnonentlarga ajragish yotadi. Bundan asboblar xromatograflar deynladn. Analiz kilnnayotgan modda namunasi shpris bilan forsunka orkali tashuvchi gaz oknmiga beri l ad i. Aralashma gaz oknmn bilan ajratuvchi kattik modda adsorbent yuzasidan utadn. Aralashma tarkibidagi komponentlar adsorbentning yuzasida adsorbsiyalanish mustaxkamlngi turlicha buladi va siljnshi (xarakatlanishi) turli tezlikda boradi. 1>u esa aralashmalarni individual xolatgacha ajralishiga sabab buladi. Agar adsorbent kattik bulsa, adsorbsnon gaz xromagografiisi deynladn. 31 5.1 rayem. Gaz xromatografiyayeining ishlash prinsipi 1-forsunka: 2-buglatgich: 3-kizdnrish kamerasi: 4-kolonka: 5-dstsktor: 6- kuchaytirgich: 7- uzi yozuvchi moslama. Gaz tashuvchi inert gazlardan iborat bulib, u aralashmadagi molekulalarni doimiy tezlik bilan tashib turadi. Foreunka (1) berilgan aralashma gaz tashuvchi bilan buglatgich (2) orkali (3) ga, keyin kalonka (4) ga ksladi. Kalonka adsorbent bilan tuldirilgan buladi. Moddalar bu yerda Sanoat chikindilarn va ularni aniklash usullari 61 turln tezlik bilan xarakatlanadi va turli vakt oraligida detektorga (5) keladi. Bu yerda moddaning sifat va mikdori aniklanib, undagi ma’lumot kuchaytirgich (6) (potensiometr) ga uzatiladi va natijada uzn yozuvchi apparat (7) diagrammalarni xosil kiladi. Xemilyumineyesent usuli. Xemilyuminessentli gazoanalizatorlar oz mikdorda azot oksidlarini va ozonni analiz kilishda kullaniladi. Bu asboblarda azot oksidlari ozon bilan reaksiyaga kirishadi. Reaksiya tenglamasi kuyidagicha: NO+O3—>N02+02 NO + O 3 -> NO 2 + O 2 Namunadagi azot oksid kushilgan ozon bilan reaksiyaga kirishadi, NO2 ning 5-10% gacha mikdori reaksiyaning ikkinchi boskichida xosil buladi. Xayajonlangan xolatda azot NO2 ortikcha energiyasinn nur tarzida ajratadi N0 2 —>h v +N0 2 Nurlanish intensivligi azot oksidlari konsentrasiyasiga proporsionaldir. Nurlanish fotokuchaytirgich kabul kilib kuchlanishga aylantnradn. Namuna bulgan N0: oksidlarini konvertorda kizdirish natijasida N0 ga aylantiriladi. Sungra esa N0 X ning umumiy konssntrasiyasi topiladi va namuna ozon bilan rsaksnyaga kiritilib, N0 konsentrasiyasi aniklanadi, birinchi boskichda N0* konsentrasiyalarn farknga kura NO2, ikkinchi boskichda esa N0 mnkdorn toniladn. Tugridan-tugri spsktral analiz usuli. Moddalarning turli tulkin uzunlikdagn nurlarni yurishi va tegishln spektr l ar ni xosil kilishi, kuzga kurinadigan va kurinmaydigan soxalardagn nurlardan foydalanishni xnmnyavin usullar bilan kushib tadkikot utkazish moddalarni mikdoriy jixatdan taxlil kilishda samarali natijalar bermokda. Ayniksa xavo tarkibini aniklashda kiska tulkinlar soxasida utkaziladigan spsktral analiz uslublarinnng axamiyati oshib bormokda. Bu uslublar chikindi gazlarning tarkibini aniklashda tezkorlik bilan ma’lumot olish imkonini beradi. Barcha spsktral uskuialarinn konstruktiv tuzilishiga kura ikkiga bulish mumkin: 1. Kuzga kurinadigan va ultrabinafsha soxalardagn spsktrlarni ulchovchi asboblar. 2. Infrakizil soxalardagn spsktrlarni ulchovchi asboblar. Bunday gazoanalizatorlarning dastlabki vakili “Withof’ (Germaniya) firmasiga tegishli. Bu asbob parallel xarakatlanuvchi uzgaruvchan nurlar okimiga ega bulgan fotometrdan tashkil toigan (5.2 rayem). Kabarik Massonektromegriya. Gaz chikindilari xavo va okova suvlardagi zaxar l i komponentlarni Gaz xromatografiyasining ish prinsipi (5.1 rayem) da keltirilgan. 32 aniklashda kullaniladigan uslublardan biri massopektrometriyadir. Uning ish prinsipi kuyidagicha: Gazlar elsktrolidlar bilam bombardimon kilinib ionlashtiriladi, buning natijasida atom va molekulalardan xosil bulgai ioilar magnit maydonning ta’siriga uchratiladn. Ioilar massasining katta kichikligiga karab sarapanib turli tez l i kd a xarakatlana boshlanadi. Detektorda yuzaga keladigan tok intensivligi saralangan zarrachalar mikdoriga proporsnonal bulib, bu mikdor kayd etiladi. Nazorat savollari 1. SO 2 gazining boshka gazlardan farki nimadan iborat? 2. Atmosferaga asosan SO 2 gazini kaysi manba kuprok chikaradi? 3. Atmosferada S0 2 gazi kanday xususiyatlarga ega? 4. Toza xavoda azot oksidlari kanchani tashkil etadi? 7. Azot oksidi atmosferada ozon ka vatin i yemirishda ka n day vazifani bajaradi? 8. Stratosferada xlorning asosiy manbai nimadan iborat? 9. Atom xolatida ajralgan xlor, ozon bilan birikib nimani xosil kiladi? 10. Atmosfera xavosnni ximoya kilish uchun ishlatiladigan asboblari ish uslubiga karab va ishlatish yunalishiga karab ni mal ar ga bulinadi? 12 Fometrik, galovanometrnk va potensiametrik asboblar xakida tushuicha bsring? 13 Gaz xromatografnyasnni tushuntnrib bsrnng. 14 Xsmilyuminssnsnt usulini tushuntirib bsring. 15 Tugridan tugri analiz usulini tushuntirib bsrnng. 16 Masspsktromstriya analiz usulini tushuntirib bsring. Download 305.78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|