Asosiy vositalar hisobini tartibga soluvchi meyoriy-huquqiy xujjatlar: 5-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Asosiy vositalar»

Asosiy vositalar – korxona tomonidan uzoq muddat davomida xojalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar korsatash jarayonida yohud mamuriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar. 1. Asosiy vositalar haqida umumiy tushuncha 2 Baholar ozgarmas sharoitda Uning daromadlilik darajasi boshqa mulk turlarinikidan ancha kam boladi bir birlik (toplam) uchun qiymati Ozbekiston Respublikasi (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bolgan buyumlar Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqli. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy aktivlar bir vaqtning ozida kiritiladi:

4 Asosiy vositalar hisobini tartibga soluvchi meyoriy-huquqiy xujjatlar: 1. 5-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Asosiy vositalar» (O'zR AV tomonidan yilda 1299-son bilan royxatdan otkazilgan). 2. «Asosiy vositalarni har yili 1 yanvar holatiga kora qayta baholash tartibi togrisida»gi nizom (OzR AV tomonidan yilda 1192-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan). 3. «Asosiy vositalarni balansdan hisobdan chiqarish tartibi to'g'risida»gi Nizom (O'zR AV tomonidan yilda 1401-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Ijara hisobi» (O'zR AV tomonidan yilda 1946-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan). 5. Buxgalteriya hisobida ijara operatsiyalarini aks ettirish tartibi to'g'risidagi Nizom (O'zR AV tomonidan yilda 1961-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti "Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi" (O'zR AV tomonidan yilda 1181-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Inventarlashni tashkil etish va o'tkazish» (O'zR AV tomonidan yilda 833-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan). Asosiy vositalar hisobini tartibga soluvchi meyoriy-huquqiy xujjatlar: 1. 5-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Asosiy vositalar» (O'zR AV tomonidan yilda 1299-son bilan royxatdan otkazilgan). 2. «Asosiy vositalarni har yili 1 yanvar holatiga kora qayta baholash tartibi togrisida»gi nizom (OzR AV tomonidan yilda 1192-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan). 3. «Asosiy vositalarni balansdan hisobdan chiqarish tartibi to'g'risida»gi Nizom (O'zR AV tomonidan yilda 1401-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Ijara hisobi» (O'zR AV tomonidan yilda 1946-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan). 5. Buxgalteriya hisobida ijara operatsiyalarini aks ettirish tartibi to'g'risidagi Nizom (O'zR AV tomonidan yilda 1961-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti "Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi" (O'zR AV tomonidan yilda 1181-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan) sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Inventarlashni tashkil etish va o'tkazish» (O'zR AV tomonidan yilda 833-son bilan ro'yxatdan o'tkazilgan).
Xizmat muddati va qiymatidan qati nazar, quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi: a) maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumlab va yoppasiga ishlab chiqarish uchun yoki yakka tartibdagi buyurtmalarni tayyorlash uchun moljallangan, maqsadli yonaltirilgan asboblar va moslamalar); b) maxsus va sanitariya kiyim-kechaklari, maxsus poyabzallar; v) korpa-toshak anjomlari; g) yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qoyiladigan asboblar va boshqalar); d) oshxona anjomlari, shuningdek oshxona uchun dasturxon-sochiqlar; e) tiklanishi boyicha xarajatlar qurilish-montaj ishlari tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (notitul inshootlar) moslamalar va qurilmalar; j) kamida bir yillik foydalanish muddatiga ega bolgan almashtiriladigan uskunalar; z) ov qurollari (trallar, torlar, qarmoqlar, matraplar, merejalar va boshqalar). Asosiy vositalar tarkibida qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkiga otkazilgan yer uchastkalari ham hisobga olinadi. Kop yillik kochatlarga, yerni tubdan yaxshilashga, ijaraga olingan asosiy vositalar obektlariga kapital qoyilmalar har yili butun ishlar majmuasi yakunlangan sanadan qati nazar, hisobot yilida foydalanishga qabul qilingan asosiy vositalarga tegishli xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi.

6 Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi birligi bolib inventar obekti hisoblanadi. Asosiy vositalarning inventar obekti sifatida barcha qurilmalari va anjomlariga ega bolgan obekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun moljallangan alohida konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va muayyan vazifalarni bajarish uchun moljallangan konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmui tan olinadi. Konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmuasi - umumiy moslamalarga va anjomlarga, umumiy boshqaruvga ega, bir poydevorda qurilgan, natijada majmuaga kiruvchi har bir buyum oz vazifasini mustaqil ravishda emas, balki faqatgina majmua tarkibida bajara oladigan bir yoki turli moljaldagi bitta yoki bir nechta buyumlardir. Bitta asosiy vositada turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bolgan bir nechta mustaqil obektlar mavjud bolgan holatda har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti sifatida tan olinadi. Ikki yoki undan ortiq korxona mulki bolgan asosiy vositalar har bir korxona tomonidan asosiy vositalar tarkibida uning umumiy mulkdagi ulushiga mutanosib tarzda aks ettiriladi. Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinadi, agar: a) korxonaga kelgusida aktiv bilan bogliq iqtisodiy foyda kelib tushishiga ishonch bolsa; b) aktiv qiymatini aniq baholash mumkin bolsa.

7 Mulkka egalik, xojalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqi asosida xojalik yurituvchi subektga tegishli bolgan asosiy vositalarning miqdori korxona balansiga kiritilishi lozim va asosiy vositalar buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasining 1-bolim hisobvaraqlarida yuritiladi ( ). a) kapital qoyilmalar tugaganidan song tiklangan obektni qabul qilish-topshirish; b) obektni oldi-sotdi shartnomasi boyicha xarid qilish; v) tasischilarning ustav sarmoyasiga qoyilmalari; g) bepul kelib tushish (hadya shartnomasi boyicha); d) ayirboshlash; e) tovar-moddiy zaxiralar tarkibidan otkazish; j) moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi boyicha olish; z) qiymati aniqlangan asosiy vositalarga kapital qoyilmalar; i) ortiqcha (hisobga olinmagan) asosiy vositalarni aniqlash; k) asosiy vositalarni xojalik jamiyati tasischilar tarkibidan chiqayotganda yoki tugatilayotgan xojalik jamiyatining mulki tasischilar orasida taqsimlanayotganda qolga kiritish; l) asosiy vositalarga mulkka egalik, xojalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqini qolga kiritishga olib keladigan boshqa operatsiyalar yoki holatlar natijasida kiritilishi mumkin. Asosiy vositalar miqdori korxona balansiga:

8 Asosiy vositalar obektlarining eskirishi - ularning fizik sifatlari yoki xususiyatlari yoqolib borishining va tozib borishining, buning oqibatida esa qiymat yoqolib borishining qiymat korsatkichidir. Shuning uchun har bir korxona asosiy vositalarni xarid qilish va eskirganlarini tiklash uchun zarur mablaglarni jamgarishni taminlashi kerak. Bunday jamgarishga amortizatsiya deb ataluvchi ajratmalarni xarajatlarga kiritish hisobiga erishiladi. Amortizatsiya (lotincha amortisatio - qoplash) baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiyalanayotgan qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot, bajarilayotgan ishlar, korsatilayotgan xizmatlarga muntazam ravishda taqsimlash va otkazish korinishida eskirishning qiymat ifodasidir. Soliq solish maqsadida amortizatsiya davlat tomonidan belgilangaq yagona meyorlar asosida boshlangich qiymatga nisbatan foizlarda hisoblanadi. Har bir obektga eskirishni hisoblash har oyda amalga oshiriladi. Amortizatsiya qiymati korxona xarajatlariga toliq otkazilganda asosiy vositalarning bundan keyin foydalanishda bolish davri uchun eskirish hisoblanmaydi (eskirish boshlangich qiymatning 100 % idan oshishi mumkin emas). 2. Asosiy vositalar eskirishi (amortizatsiyasi) hisobi

9 Asosiy vositalar qiymati amortizatsiyani hisoblash yoli bilan sondiriladi. Amortizatsiyalanadigan qiymat butun foydali xizmat muddati mobaynida subekt xarajatlariga amortizatsiya ajratmalari korinishida muntazam taqsimlanadi. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obekt asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning dastlabki sanasidan boshlanadi hamda mazkur obektning amortizatsiyalanadigan qiymati toliq sondirilgunga qadar yoxud bu obektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga oshiriladi. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obektning amortizatsiyalanadigan qiymati toliq sondirilgan yoki bu obekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning dastlabki sanasida toxtatiladi. Asosiy vositalarni foydali ishlatish muddati davomida amortizatsiya ajratmalarini hisoblash toxtatilmaydi, asosiy vositalar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga otkazilgan holatlar, shuningdek ularni butkul toxtatish sharti bilan obektni qurib bitkazish, toliq jihozlash, qayta qurish, zamonaviylashtirish, texnik qayta qurollantirish davri bundan mustasno. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash hisobot davridagi korxona faoliyati natijalaridan qati nazar amalga oshiriladi va u daxldor bolgan hisobot davridagi buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Asosiy vositalar qiymati amortizatsiyani hisoblash yoli bilan sondiriladi. Amortizatsiyalanadigan qiymat butun foydali xizmat muddati mobaynida subekt xarajatlariga amortizatsiya ajratmalari korinishida muntazam taqsimlanadi. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obekt asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning dastlabki sanasidan boshlanadi hamda mazkur obektning amortizatsiyalanadigan qiymati toliq sondirilgunga qadar yoxud bu obektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga oshiriladi. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obektning amortizatsiyalanadigan qiymati toliq sondirilgan yoki bu obekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning dastlabki sanasida toxtatiladi. Asosiy vositalarni foydali ishlatish muddati davomida amortizatsiya ajratmalarini hisoblash toxtatilmaydi, asosiy vositalar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga otkazilgan holatlar, shuningdek ularni butkul toxtatish sharti bilan obektni qurib bitkazish, toliq jihozlash, qayta qurish, zamonaviylashtirish, texnik qayta qurollantirish davri bundan mustasno. Asosiy vositalar boyicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash hisobot davridagi korxona faoliyati natijalaridan qati nazar amalga oshiriladi va u daxldor bolgan hisobot davridagi buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.

10 Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi: yer uchastkalari va tabiatdan foydalanishga doir boshqa obektlar (suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar); mahsuldor chorva mollari; kutubxona fondi; muzey qimmatliklari; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga otkazilgan asosiy vositalar; arxitektura yodgorliklari; umumiy foydalanishdagi avtomobil yollari, yolaklar, sayilgohlar, xiyobonlar, mahalliy davlat hokimiyati organlari tasarrufida bolgan obodonlashtirish inshootlari; qiymati ilgari toliq chegirilgan mol-mulk; asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tarkibiga otkazilmagan kapital qoyilmalar. Yangi kelib tushgan asosiy vositalar boyicha eskirish, foydalanish boshlangan oydan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab hisoblanadi, chiqib ketgan obektlar boyicha eskirish esa chiqib ketish oyidan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab toxtatiladi. 5-sonli BHMS «Asosiy vositalar»ga muvofiq amortizatsiya quyidagi usullardan birini qollash orqali hisoblanishi mumkin: – amortizatsiyani teng maromli (togri chiziqli) hisoblash; – bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish usuli); – ikki barobar amortizatsiya meyori bilan qoldiqni kamaytirish usuli (kamayib boruvchi qoldiq usuli); – yillar summasi usuli (kumulyativ usul).
Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati jonli mehnatni iste’mol qilish bilan birga yuz beradi. Uning miqdori ishlagan kishi-soatlar bilan o‘lchanadi. Mehnat jarayonida har bir xodimning bajargan ishi, tayyorlagan mahsuloti, iste’molchilarga ko‘rsatgan xizmatlar uchun sarflangan mehnatiga haq to‘lash miqdorini asoslash hamda aniqlashni tat qiladigan o‘zaro munosabatlar vujudga keladi.

Ishlab chiqarish faoliyatida markaziy o‘rinni mehnat va uning natijalari egallaydi, chunki uning yordami bilan mahsulot yaratiladi. Bu holat mehnat munosabatlarini belgilaydiki, hech bir korxona kerakli miqdordagi va tasnifdagi mehnat resurslarisiz o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Mehnat resurslari esa ishlaganliklari uchun mehnat haqi bilan ta’minlanadilar.

Mehnat haqi - bu mehnatning bahosi yoki narxidir. Uning miqdori va dinamikasi bozor omillariga, birinchi navbatda esa unga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq.

Mehnat haqi - bu tovarning puldagi ifodasi “ishchi kuchi” yoki “ishchi kuchining narxi”. Uning miqdori ishlab chiqarish sharoiti hamda bozor omillari - talab va taklif, ya’ni bu omillar ta’sirida bozorda ishchi kuchi narxi va ish haqi o‘rtasida tafovut yuzaga keladi (ish haqi haqiqiy narxidan oshishi yoki kamayishi mumkin).

Mehnat haqi - bu jamiyat ko‘lamida milliy daromadning ishchilar va xizmatchilar o‘rtasida ular mehnatining miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlanadigan hamda shaxsiy iste’moli maqsadlari uchun foydalaniladigan qismidir.

O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning mehnat qilish huquqi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlangan. Unga ko‘ra, har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlab va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.

Mehnat haqining miqdorini belgilash ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas va uning eng ko‘p miqdori biron-bir tarzda cheklanmaydi .

Mehnat va ish haqi hisobi - hisob ishlarining aniq va operativ ma’lumotlar talab qiluvchi eng muhim hamda qiyin sohalaridan biridir. Unda xodimlar sonining o‘zgarish ish vaqtining sarflanishi, mehnatga haq to‘lash fondi, to‘lov turlari va xodimlar toifa bo‘yicha hamda mehnatga haq to‘lash fondidan tashqari amalga oshiriladigan boshqa to‘lovlar korxonaning har bir xodimi bilan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Shu munosabat bilan korxonaning buxgalteriya xizmati oldida mehnat me’yori va unga haq to‘lashni hisobga olish, nazorat qilish vazifalari ham belgilanadiki, bu esa:

• ishbay ishlovchilar va boshqa xodimlarning ish sifatini to‘g‘ri va o‘z vaqtida xujjatlar bilan rasmiylashtirishni, shuningdek, ish haqini hsoblash va uni belgilangan muddatlarda to‘lash;

  
  

• soliqlar va boshqa ish haqidan ushlanmalar qo‘shilgan holda korxona xodimlari bilan mehnatga haq to‘lashga doir hisob - kitoblarni o‘z vaqtida o‘rnatilgan muddatlarda olib borish;

  
  

• hisoblangan mehnat haqi summasini va ijtimoiy sug‘urta fondlariga ajratmalar summasini mahsulot tannarxiga to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida o‘tkazish;

  
  

• operativ boshqarish va zaruriy hisobotlarni tuzish hamda ijtimoiy sug‘urta fondlari bilan hisob - kitob qilish maqsadida mehnat va unga haq to‘lash ko‘rsatkichlarini tezkor yig‘ish va guruhlash;

  
  

• ish haqidan byudjetga majburiy to‘lovlarni, shuningdek, korxonagayetkazilgan moddiy zararni ayrim tashkilotlar va jismoniy shaxslar foydasiga to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida ushlab qolish va o‘tkazish;

  
  

• xodimlar sonini va ish vaqtidan foydalanishni nazorat qilishni ta’minlash;

  
  

• ish vaqtining to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish;

  
  

• sarflangan mehnat yoki ishlab chiqarilgan mahsulotni tegishli hujjatlarda o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirish;

  
  

• hisoblangan ish haqini kalkulyatsiya obyektlar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash;

  
  

• ish haqi va mehnatga haq to‘lashning ilg‘or usullarini amalda qo‘llash;

  
  

• mehnatga haq to‘lash fondini to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish.

  
  

Asosiy bulmagan faoliyatda band bo‘lgan xodimlar toifasiga uy-joy va kommunal xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatish, savdodagi, tibbiyot muassasalari hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida band bo‘lgan xodimlar kiradi.

Korxonada xodimlar bajaradigan vazifalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

• ishchilar;

  
  

• xizmatchilar

  
  

Ishchilar tarkibiga moddiy ne’matlarni yaratish, to‘zatish, yuklarni kuchirish, yulovchilar tashish, moddiy xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita band bo‘lgan xodimlar kiradi.

Xizmatchilar tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi. Boshqa xodimlar toifasiga xujjatlarni tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib boruvchi, xo‘jalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, tabelchilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi.