Асослари ва прагматик хусусиятлари

3. Мақол ва матал орасидаги муносабат. Мақол ва матални фарқлаш, 
чегаралаш ҳануз муаммолигича қолмоқда, лисон ҳодисаси сифатидаги мақол 
ва маталнинг моҳияти тўла очилмаган. Бу масалага биринчилардан бўлиб 
эътибор қаратган рус фольклоршунос ва тилшунослари И.М.Снегирев [1848], 
А.А.Потебня [1895], В.И.Даль [1899], Ф.И.Буслаев [1959], О.Широкова 
[1903], М.А.Рыбникова [1961], В.П.Фелицына [1979], С.Г.Гаврин [1974], 
А.М.Бабкин [1964], А.А.Молотков [1977], В.П.Жуков [1966], В.М.Мокиенко 
[1989], Н.М.Шанский [1985] ва бошқалардир
22
. 
Бизнингча, тилшуносликда мақол ва матални маъно томонидан 
чегаралаш мақсадга мувофиқдир, чунки улар берилаётган хабарни ифодалаш 
характерига кўра бир-биридан фарқ қилади. Матал нутқда ахборот бериш, 
мақол эса шу ахборотни жонли тимсолларда етказиш, уни далиллаш, 
исботлаш воситаси сифатида қўлланади. Масалан, матал: Кутганга кун узоқ. 
Мақол: Тикилган қозон қайнамас. Очга тортган кечга тортган. 
Ҳар қандай шароитда ҳам маталнинг мазмуни ўзгармай, аслича 
қолаверади: Меҳнатнинг айби йўқ. Ижтимоий ҳаётнинг ўзгариши билан 
боғлиқ ҳолда мақол ифодалаган мазмун миқёси ўзгариб боради, баъзан эса 
бутунлай бошқача моҳият касб этиши ҳам мумкин. Тўнғиздан – бир тук. 
Ислом қонунига кўра, тўнғиз (чўчқа)нинг бутун аъзоси ҳаром саналади. 
Аммо намоз ўқиганда мабодо кишининг кийимига тўнғизнинг бирор туки 
ёпишиб қолган бўлса-ю, буни намозхон пайқамаган бўлса, ўқиган намози 
жоиз бўлаверармиш. Пойабзал тикувчи косиблар шариат қонунининг ана шу 
нуқтасидан фойдаланиб, тўнғизнинг тукини сўзан (игна) ўрнида 
ишлатардилар... Юқоридаги мақол билан мажозан: “Бировдан нимаики 
унадиган бўлса, ундириб қол”, – демоқчи бўлганлар”
23
. Ҳозирги вақтда 
“Тўнғиздан – бир тук” мақоли “Карнайчидан – бир пуф”, “Тегирмончидан – 
бир бўп” каби мақоллар билан ўзаро синонимлик ташкил этади ва булар бир 
одам бирор нимани илтимос қилганда: “Сиздан нима кетди, бу иш сиз учун 
ҳеч гап эмас-ку”, – деган маънода ҳам қўлланади. 
22
Бакирова М.Р. Лингвостилистический анализ пословиц и поговорок с зоонимическим компонентом (на 
материале русского и английского языков) // Международный студенческий научный вестник. – 2015. – № 5; 
http://www.allbest.ru/ 
23
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати. Нега шундай деймиз. – Тошкент: 
Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. – Б. 264–265.

---

17 
Маталнинг шаклий кўриниши, асосан, ўзгармайди: Каттага ҳурматда 
бўл, кичикка иззатда бўл. Мақол тимсол воситасида иш кўрар экан, жамият 
ҳаёти, халқ турмуши билан боғлиқ ҳолда унинг тимсоллари тизмаси – шакли 
ўзгариб туради: Бир қинга икки қилич сиғмагай
24
. Иккита қўчқорнинг боши 
бир қозонда қайнамас
25
. Мақолнинг маталдан асосий фарқи мақолнинг 
идиомалашган кўчма маънога эга эканлиги ва маталнинг бу хусусиятга эга 
бўлмай, фақатгина тўғри маънода қўлланишида кўринади.