Асослари ва прагматик хусусиятлари

2.3. Синтактик жиҳатдан мақол ва ибора орасидаги фарқ. Мақол 
камида битта гапга тенг келади, ҳукм характерида бўлиб, грамматик фикр 
ифодалайди, ўз ички грамматик қурилиши жиҳатидан ҳам доим гапга тенг 
бўлади. Ундан англашиладиган мазмун фақатгина тасвирий йўл билан 
очилади: “Тулки инига қараб ҳурса, қўтир бўлади. ...Ўзининг униб-ўсган 
ерини, элини, ватанини ёмонлайдиган, ношукурчилик қилиб ташлаб 
кетадиган одам ўнғалмайди, хор-зорликка учрайди”
20
. 
Ибора гапда атамалик хусусиятига эга бўлиб, лексик тушунча англатади, 
унинг изоҳи, одатда, сўз ёки сўз бирикмаси билан берилиши мумкин: 
“Оғзинг қани?” – деса, қулоғини кўрсатадиган – анқов; ади-бади айтишмоқ 
– жанжаллашмоқ; жонига ора кирмоқ – оғир аҳволдан қутқармоқ. 
Ибора ички грамматик қурилиши жиҳатидан бирикмага ҳам, гапга ҳам 
тенг кела олади: авжига чиқмоқ, тарвузи қўлтиғидан тушмоқ. 
2.4. Идиомалашувда мақол ва ибора ўртасидаги фарқ. Мақолда асос 
бирлик, яъни матал мақолга айлангунга қадар тўғри маънода ишлатилувчи 
ҳикмат – гап шаклида бўлади ва аста-секин маънонинг идиомалашуви 
натижасида мақолга ўтади. Масалан: “Хўжанинг қизи эрга теккунча, 
туянинг думи ерга тегади” мақолини олайлик. Туянинг ўзи катта бўлса ҳам, 
думи калта бўлади, ҳеч қачон ўсиб бориб ерга тегмайди. Хўжалар оддий 
фуқаролар, яъни “қорача”лардан келган совчиларга рад жавобини берадилар. 
Шу туфайли ҳамда хўжалардан ҳадеганда совчилар келавермагани оқибатида 
хўжа қизлари вақтида турмушга чиқолмай, ота уйида “қари қиз” бўлиб, 
“ўтириб” қолардилар...”
21
. Бунда матал мақолга айланар экан, идиомалашиш 
маънонинг кенгайиши оқибатида юз беради. Яъни “Хўжанинг қизи эрга 
теккунча, туянинг думи ерга тегади” мақоли фақатгина хўжа қизлари ҳаёти 
18
Айний С. Дохунда. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1956. – Б. 36.
19
Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – 286 б.; 
Жуков В.П. Словарь русских пословиц и поговорок. – Москва: Советская Энциклопедия, 1966. – 536 с.; 
Саримсаков Б.И., Мусакулов А.К. Узбекские народные пословицы. – Ташкент: Фан, 1983. – 232 с.
20
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси 
Давлат илмий нашриёти, 2018. – Б. 363. 
21
Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар махзани. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси 
Давлат илмий нашриёти, 2018. – Б. 385.

---

16 
билан боғлиқ бўлмай, балки барча хўжасифат кишилар тақдирига боғлиқ 
ҳолларда қўлланаверади. 
Иборада эса асос бирлик иборага айлангунга қадар сўз ёки сўз 
бирикмаси ва гап кўринишида бўлади. “Кўзи тўрт бўлмоқ” эркин 
боғланмасини кўчириш қасосида “кутмоқ”, “хамирдан қил суғургандай” 
эркин боғланмасини кўчириш орқали “осон” маъноли фразеологик маънолар 
юзага келади. Бунда эркин боғланма фразеологизм учун мотивловчи асос 
бўлади. Мотивловчи асоснинг тил факти сифатида шаклланиши кўчма 
маънонинг торайиши натижасида юз беради. Масалан: тарвузи қўлтиғидан 
тушди (қовуни эмас), капалаги учиб кетди (чумчуғи эмас).