“Assesment”

3.Eneolit dáwiriniń ózine tán ózgeshelikleri. Eneolit dáwiriniń dáslepki basqıshında xalıq bir-birine tıǵız qurılǵan bir bólmeli úylerden ibarat awıllarda jasaǵan. Úyler tar, kvadrat formasında qám gerbishten qurılǵan bolıp, bólmeniń diywalların saban ılay menen sıbaǵan. Orta basqıshta bolsa, awıllardıń oraylıq bólimi qorǵanıw diywalı menen oralǵan, kóp bólmeli úyler de ushırasadı. Olardıń arasında sheńber formasındaǵı bólmeler de bolıp, izertlewshilerdiń pikiri boyınsha bul ibadatxana bolıp, olar bul jerde otqa sıyınǵan. Eneolittiń sońǵı dáwirinde awıllardıń aymaǵı keńeyip hám kóp bólmeli úylerdiń sanı artadı. Olarda dálizler ham háwliler payda boladi. Háwlilerdi birlestiriwshi tar kósheler qáliplesken hám olardıń hámmesi awıl orayındaǵı maydanǵa shıǵarılǵan. Hár bir úyde xojalıq kompleksi – qoymalar bolǵan.
Bronza dáwirine kelip awıllar jetilisip, qala kórinisine óte baslaǵan. Usı tárepin esapqa alıp, arxeologlar onı qalalarǵa shekem (protogorod) bolǵan dáwirdiń mádeniyat belgileri dep esaplaydı.
Eneolit dáwiriniń estelikleri. Neolit dáwirinen keyingi dáwir eneolit dep ataladı. Latınsha “eneus”-mıs hám grekshe “litos”-tas sózlerinen alınǵan bolıp, mıs-tas dáwiri mánisin ańlatadı. Elonit b.e.sh. 4-3 mıń jıllıqlardı óz ishine aladı. Ol kóp aymaqlarda neolit dáwiri jámáátleri menen bir waqıtta húkimdarlıq etken. B.A.Kuftin hám V.M.Masson Qubla Túkrmenstanda alıp barılǵan arxeologiyalıq izertlewleriniń tiykarında eneolit dáwiriniń rawajlanıw basqıshların anıqladı hám eneolit dáwiriniń rawajlanıwın dáslepki, orta, sońǵı basqıshlarǵa bóldi. Olardıń izertlewi nátiyjesine kóre, Namazgah-1- dáslepki eneolit dáwirine, Namazgah-2 – orta eneolit dáwirine, Namazgah-3 - sóńǵı eneolit dáwirine tán boıp tabıladı. Eneolit dáwirinde suwǵarılıwshı diyqanshılıq hám úy sharwashılıgı alǵashqı xojalıqtıń tiykarın quradı.
Eneolit dáwiriniń klimat sharayatı házirgi dáwirden ádewir parıq etken. Jawıngershilik kóp bolǵan. Taw aldı sayları, dáryalar mol suwlı bolıp, olar shól zonalarınıń ishkerisine shekem kirip barǵan. Eneolit zamanındaǵılar usı suwdıń jaǵalarınan ózlerine mánzil orınların qurıp, jańa jerler ózlestirgen.
Eneolit dáwirinde miynet quralları tiykarınan tastan, haywan súyekleri hám azı-kem mıstan jasalǵan. Mıs miynet qurallarınıń bar bolǵanlıǵı eń áyyemgi miynet quralların ximiyalıq analizlew tiykarında dálillendi. Dáslepki mıs qurallar sap mıstan jasalǵan. Adamlar dáslep mıstı tastıń bir túri dep, suwıq halında qayta islegen. B.e.sh. IV mıń jıllıqlarda ǵana onıń otta eriw qásiyeti ashılǵan. Mıs quralları jumsaq hám iyilgish bolǵanlıǵı sebepli tas quralların qısıp shıǵara almaǵan.
Bekkemlew ushın sorawlar
1. Miynet bolistiriliwi degende neni túsinesiz?
2. Birinshi miynet bólistiriliwi qanday jaǵdayda payda bolǵan?
3. Ekinshi miynet bólistiriliwi bul.....?
4. Siziń pikirińiz boyınsha qáwim awqamı hám uyımlasıwı ortasındaǵı parıqlar nelerde kózge taslanadı?
5. Etnikalıq process túsinigi neni ańlatadı hám neni úyrenedi?
6. Qatlamlıq jámiyettiń payda bolıwı nelerge alıp keldi?
7. Xojalıq qatnasiqları bul ....?
8. Alǵashqı dinniń qanday formaların bilesiz?
9. Eneolit dáwiri estelikleriniń tariyxıy áhmiyeti nelerde kórinedi?

1Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. London. 2011, р.13 ⁽⁶⁵⁾.

2Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. London. 2011, р.3 ⁽⁵⁵⁾.