Atmosfera avosini ifloslanishini atrof muitga va aoli salomatligiga ta’siri Atmosfera avosi sanitariya muofazasi bo’yicha tadbiriy choralar.

Atmosfera avosini ifloslanishini atrof muitga va aoli salomatligiga ta’siri

Atmosfera avosi sanitariya muofazasi bo’yicha tadbiriy choralar. Zararli moddalarni va o’simliklarni imoya ilish vositalarini atmosfera avosida gigienik me’yorlashtirish prinsiplari va usullari

Reja:
1.Axoli yashaydigan joylarni chikindiardan sanitariya tozalash uslublari va undan kelib chikadigan vazifalar.

2.Axoli yashash joylarda chikindilarning tupanishlarining sanitariya va epidamilogiya axamiyati.
3.Chikindilar klassifikastiyasi va tuplanish me’erlari.
4.Chikindilarning yigish va zararsizlantirish tizimlari.
5.Chikindilarni zararsizlantirish usulari.
6. Axolini sanitariya tozalash ustidan OSN va KSN olib borishda vrach vazifalari.
7. Zararli moddalarni me’yorlashtirishga metadologik yondoshish.
8. Gigienik me’yorlashtirish prinstiplari.
9.Maksimal bir marotabalik, urtacha sutkalik, REK me’yorlashtirish kursatkichlari.
10 Atmosfera xavosidagi zararli moddalarning me’yorlashtirishda konunchilik.


Tayanch so’z va iboralar: kommunal gigiena, chikindilar turkumlari, sanitariya tozalash uslublari, қattiқ chiқindilar, zararsizlantirish usullari, sanoat chiқindilari, chiқindilar klassifikastiyasi, OSN, KSN. Axol yashash joylarini chikindilardan tozalashda uch xaat nazarda tutiladi. 124 1. Turar joylarni Tulatukis konalizatstiyalanishi. Bunda xaa chikindilar (suyuk) kuvurlar erdamia chikarilib tashlanadi, kattik axlatlar esa tashb ketish sistemasi urdamida bajariladi. 2. Kisman kanalizatstiyalashgan turar jylardan.bundan chikindilar uchun ikala sistema xizmat kiladi. A). kanalizlashgan turarjoylardan suyuk chikindilar kuvurlar erdamida chikariadi. B). kattik va suyuk chikindilarni olib chikib ketish uchun sisremasi ishlaedi. 3. Kanalizatstiya utkazimagan turar joylarida.Bunda xamma chikindilar (suyuk,kattik) olib chikib tetish,tozalash erdamida tashiladi. Suyuk chiқindilar қuvurlar yordamida okizib tozalash inshoatlarga yuborishning sanitariya epdimalogiya va iktsodiy axamiyati bor. Shuning uchun xam shaxarlarda utkazish katta axamiyatga egadir. Turar joylarni tulatukis obodonlashtirish umumiy chikindilar mikdoriga ijobiy ta’sir kiladi. Ya’ni turar joylarda kanalizatstiyaning bulishi chikindilarni umumuy mikdorini kamaytiradi, aksincha kanalizalashtirilgan joylarda chikindilar mikdori kupaydi. Xonadonlarda gazning ishlatirishi chikindilarni mikdorini kamayishga olib keladi. Kumir ekilganda esa kushimcha chikindilar 1030%ni tashkil kiladi. Shaxar paselka va қishloқlardagi turar joylarni toza tutishning epidamalogik va gigenik axamiyati juda katta. Turar joylarni tozaligi ,obodonaligi irrigatstiya orkalardan suvlarni okib turishi, daraxtzor va kuklamzorlarning mavjudigi yukumli kasalarni oldini olishga erdam beradi. Turar joylarni tozaligini saklash va tashkil kilishda rejali, tashkiliy, sanitartexnik chora tadbirlar ishlab chikiladi. Bundan tadbirlarni amalga oshirishda sanitarik nazoratini tugri uyuushtirishning epidimalogik axamiyati juda katta. Shaxar va kishloklarning axoli yashaydigan joylarda turli xujalik chikindilarni va axlatlarni tuplanish potagen mikroorganizmlarning kupayishga olib keladi va bu axolii salomatligiga salbiy ta’sir kursatadi. Axlat tezda zararsizlantirlmasa u tashki muxutni, ya’ni atmasferani, suv xafzalarni tuprokni, ozikovkatlarni, binolarni va korxonalarni zaxarlaedi. Uy xujalik axlatlar, ozkakat ikindilari va juda kup organik maddalarni ushlagani uchun tez chiriy boshlaydi. Okibata turli gazlar: ammiyak, serovadarod, letan, indol va boshkalar paydo buladi. Axlat va chikindiarni fakatgina turli yukumli va gijja kasaliklarni keltirib chikib kolmay, ular odamlarda xazar kilish,kungil aynash xolatlarini xom keltirib chikaradi. Axolii yashash joylarda xosil bulayotgan chikindilar ikki guruxga bulinadi. 1.Suyuk chikindilar. 2.Kattik chikindilar Suyuk chikindalar trkibi,midoriga va xosil bulishga karab kuydagilarga bulinada. 1.Xojatxonadagi najos va siydiklar. 2.Chumilishda, xonna pollari va kirni yuvganda va idishtovoklarni yuvishdan xosil bulgan yuvindi suvlar. 3.Xujalik, sanoat karxonalari, chorvachilik kaplekslarda xosil buladigan chikndi suvlar Kattik chikindilar kuyidagilar kiradi. 1. Uy chikindi axlatlar. 2. Kucha spirgisi. 3. Jamoat ovkatlanish korxonalarning axlatlari. 4. Sanoat korxonalar,sovdo ob’ektlarning tashlandik axlati. 5. Gung. 6. Xayvonlarning ulik tanasi,gusht ishlab chikarish korxonalarning chikindilari. 7. Kuriish ob’ektlari axlatlari va boshkalar. 125 Ushbu klassifikastiyadan kurinib turbdiki chikindi axlatlar bir xil emas, ularning tarkibi, fizik,kiyoviy va bialogik xossalari,xajmi va yigilish me’yorlar turlicha. Masalan:Uzbekistn Respublikasida kattik chikindlarning yigilish tarkibini kurib chikadigan bulsak, uzgarib turadi, ya’ni kish faslida 0,61,1kg bulsa, kuzda eng kup 1,41,8kgni tashkil kiladi. Yil dovomida urtocha xajmi 445,8 kg tashkil kiladi.Xosil bulayotgan chikndilarni mikdori kurib chikadigan bulsak birinchi urnida xojatxonadan olinadigan axlatlar yiliga bir kishidan 600,0kg, mikdorida esa bozor chikindi axlatlari bir sutkada 1m2 maydonga 0,3kg ni tashkil kiladi. Shuni ta’kidlash zarurki, toshkent shaxari sharoyitida yil davomida yigiladigan chikindiaxlatlar mikdori kishi boshiga 458kg tugri keladi. Ammo keyngi yilarda chikindilarning tarkibi tubdan uzgarib ketdi. Bu esa ularning xossalarining xam uzgartirib yubordi, ayniksa axlatlarning zichligi uzgarib ketdi . Kommunal xujalik akademiyasi tomonidan axlatlarning morfologiyasi urganilganda uning asosiy kismini kogoz va ozikovkat koldiklari tashkil kilishi aniklandi. Chikindi axlatlarning fizik kimyoviy xossalari katta axamiyatga ega. Uning namligi tarkibida ozikovkat koldiklari mikdori boglikdir, chunki ozikovkat koldiklarining 7080% suvdan iborat. Chikindi axlatlarning urtacha namligi 50% dan ortmaydi. Shaxarlarda tuplangan axlatning 80% ni organik moddalar tashkil kiladi, ular usimlik dunyosi uchun ozika sifatida ishlatilishi mumkun. Axoli turar joylarni sanitariya tozalash kuydagi boyokichlardan iborat: 1boyokich: Rastional yigishni tashkil etish. 2boyokich Vaktincha saklashni tashkilashtirish. 3boyokich Uz vaktida va doyimiy olib ketilishni tashkillashtirish. 4boyokich Ishonchi zararsizlantirishni tashkilashtirish. 5boyokich Ikkilamchi xom ashyo sifatida xalk xujaligida iktisodiy samarali foydalanishni tashkillashtirish Axoli yashash punktlarini kattik maiyshiy chikindilardan tozalash. Turar joylari turli chikindilardan tozalash uchun xar bir xonadondan kundalik chikindilarnilar uchun 1215 litirli xajimidagi kopkokli idishlardan foydalaniladi. Jamoat joylarda bunday idishlarga kopkogli ochish uchun moslama pedaltepki urnatilinadi. Bunday idishlar xar sutkada bir marotaba bushatilada. 5 va undan kuprok kavatli binolarda tuplangan axlatlar olib chikib ketilishga muljallab xar bir uy kavatidan yukoridan pastga utadigan kuvurlar urnatiladi. Atlat tortgich kuvurlar tik urnatilgan kanal bulib, xar bir kavatning zinapoya maydonchasida axlat kabul kiluvchi kopkokli maslama tuyniklar urnatiladi. Imorat eng pastki kavatida axlat ygiladigan bunker kuyiladi. Bunker yonida shomolashtirish ventilyastiyasi urnatilgan buladi. Kameraga kirish binoga kirishdan ajratilgan, undan vodoprovod va kanalizastiya utgan bulishi kerak. Kamera bunkerning xajmi kanallardan yigiladigan axlatlarning mikdoriga va necha marta olib chikib ketishiga boglik. Kup kavatli imoratlarda axlatlar yigish va ularni olib chikib ketish samarasin oshirish maksadida axlat yigiladigan kameralarga likanizlar yordamida axlatni tranportirovka kilish va axlat tashuvchi mashinalarga yuklash kata axamiyatga ega. Kanaldagi axlatlar xovlidagi idishlarga xam yigiladi. Chikindi axlatlarni yiguvchi 100 metrli idishlar asfaltlangan yoki beton yotkizilgan maydonga odamlar yashaydigan uy oynalaridan 20 metr, uylarga kirish eshiklaridan 100 metr uzoklikda urnatiladi. Dam olish zonalarida bunday maydonlarda yashil daraxtlar bilan urnatilgan joyda joylashtiriladi. Kupincha kup kavatli katta uylarning xovlisida bitondan kilingan maydonchaga axlat yigish uchun 400 dan 700 metr xajimdagi almashtiriladigan kaneynerlar urnatiladi. 126 Chikindilar yigilgandan sung axlat tashliydigan mashinalar yordamida, xozirda zamonaviy M9, M30 markali kanteyner tashiydigan M50, KO40, M585 markali axlat tashiydigan mashinalar ishlatiliokda. Chikirdi axlatlarni zararsiz xolatga keltiradigan joylar uzok bulsa, unda axlatlar rayonlararo axlat yigiladigan joyga tuplanadi va katta axlat tashuvchi mashinalarda kaytadan ortilib rayonlararo zararsizlantirish ob’ektlariga olib boriladi. Kattik mayishiy chikindilarni zararsizlantirish va ulardan foydalanish. Xamma zararsizlantirish usullari kuyidagi talablarga javob berishi lozim. 1. Chikindalar zararsizlantirilgandan sung epidemiologik jixatidan xafsiz bulishi kerak. Chunki biz bilamizki chikindilar mikroorganizmlar Bilan tezda yukori ifloslangan bulib koli titri 0.000001 va undan pas buladi. Davolash profilaktika muassasalaridan xosil bulgan chikindilar boshka chikindilarga nisbatan 10100 marotaba kup mikrobiologik ifloslangan, xamda tarkibida patogen mikroorganizimlar viruslar gelmen tuxumlarini saklaydi. 2. Chikindilarni tezlik bilan zararsizlantirish, kanchalik tez boshlansa shunchalik samarali buladi. 3. Uy pashalarining rivojlanishi va kemiruvchilar uchun yaxshi sharoitni yaratmaslik. 4. Organik moddalar va ularning birikmalarini tezda va ishonchli zararsizlantirish. Chunki kattak mayishiy chikindilar uz tarkibida 80% gacha organik moddalarni saklaydi. Bu esa yilning issik davrida 2030% engil bijgiydi va atrof muxitga noxush xid tarkatadi. (serovodorod, indol, merkaptan gazlari ajralib atmosfera xavosini ifloslantiradi.) 5. Er osti va ochik suvlarning ifloslanishi bulmasligi. 6. Inson xayoti uchun xavfsiz va maksimal ravishda foydali chikindilardan foydalanish. Shaxarlarning xosil bulishi natijasida kattik mayishiy chikindilarni zararsizlantirishning ikkita asosiy usullari xosil buldi. 1. Utilizastiya usuli. (chikindilarni organik ugitlarga kayta ishlash, bioyokilgi, sanoat korxonalarini uchun ikkilamchi xom ashyoni ajratish) 2. Likvidastiya ya’ni yuk kilish usuli. (erga kumish, dengizlarga tashlash, issikligidan foydalanilmagan ravishda yokish) Chikindilarning zararsizlantirishning texnologik asoslariga kura kuyidagi zararsizlantish usullari mavjud. 1. Biotermik ( axlatxonalar, xaydaladigan maydonlar, kompoiy dalalari, biotermik kompotlash zavodlari). 2. Termik (foydalanilmagan ravishda yokish, energetik issiklik sifatida yokish, gaz va neftsimon yog olish uchun proliz kilish) 3. Kimeviy (gidroliz) 4. Mexanik ( chikindilarni keyinchalik utilizastiya kilish buyicha seporastiyasi, kurilish bloklariga chikindilarni gipislash) Axlatlarni kompostlash. Bu murakkab aerobli bioligik jaraenda organik moddalar tez chiriydi va uimliklar tomonidan yaxshi uzlashtirilgan xolga keladi. Kompoitlash natijasida axlatdan bir xil rangli gungga uxshash moda paydo buladi. Tabbiy xolatda kompost jarayoni bir yil davom etishi mumkin. Mexanizmlar yordamida zararsizlantirish 13 kunda tugashi mumkin. Kompostlashda axlatlarni uzuzidan kizitib temperaturasi kutarlib kattik axlatlar yaxshi zarasizlantiradi. Unda axlat xarorati 6075 gradusga kutarilib, kasal chakiruvchi mikroorganizmlar gijja tuxumlari, xashoratlar mayda tuxumlardan chikkan kurtlar kiriladi, demak inson sogligi uchun xavfli bulgan xoll uzuzidan yukoladi. Kompostlashning biotermik jaoaenlari 3 boyokichda buladi. 1 boyokich: xaroratning kutarilishi. 2 boyokich: xaroratning eng yukoriga kutarilishi. 3 boyokich: xaroratning sekinlik bilan pastga tushishi. 127 Birinchi boyokichda sporasi bulmagan mezofil mikroarganizimlar jadal kupayveradi. Ulanning yashash va kupaeishi uchun kulay bulgan xarorat 2530s atrofida buladi.Bu mikroarganizimlar uchun axlat uz tarkibidagi parchalaniyotgan arganik birikmalarini ya’ni karbon suvlar,arganik kislotalar,oksilarni va boshkalarni beradi, ya’ni bunda xarorat sekinasta kutarilib organik moddalan parchalana boshlaedi. Shu davida xaroratni yoktirgan sporali termofel mikroorganizimlarning kupaeshiga sharoyit tuguladi,mezooril mikroorganizimlar esa ula boshlaedi. Ikkinchi boyokich: Termofil mikroorganizimlar 4245s kupaya boradi.Komposidagi xaroratning 1kundan 10kungacha dovom etishi mumkun. Xaroratning xar 10s kutarilishi mikrobiyal jarayoni 23 marotaba oshiradi, bu jarayon kampat xarorati 70s kutaralgungacha dovom etadi. Uchini boyokich: Kislatasining xarorati sekinasta pasayib,xamma mikroorganizimlar soni kamayadi. Agar axlatning tarkibi kismini kuprok ozikovkat tashkil kilsa, uning namligi 65% ortik bulgani sababli uni kompostlash yuli bilan zararsiz xolatga keltirib bulmaydi.Kompostlash maydonlari turar joylardan maxsus sanitariya ximiya mintakasi (1000metr), shaxar uchun kulayrok maydonda joylashtiriladi. Maydon tekis nishob bulmagan, yongirgarchilik vaktida suv bulmaydigan bulishi kerak. Xar 1000 axoliga 0.13 ga kompostlash maydoni kerak. Tuprok va gumus Bilan kompostga maxsus mikroflora kirgiziladi, natijada kompostga pasha kira olmaydi va noxush xidli gazlar tashkariga chikmaydi. Kimat tarkibida ozot0,75%, Fosfor0,48,6%, kaliy 0,50,75% uchradi. Kalatning etilishni 512 oyda tugaydi. Kalpost etilganda rangi kramtirjigirang xijsiz, pashshalarni uziga jalb kilmaedigan moddaga aylanadi. Kampasit etilgach tur simda elanadi, ulardan tosh,temir bulaklari ,oyna siniklari olib tashlanadi. Xaar 1ga Erga 2550 taga otrofidakishlok xujalik maydonlariga solinadi. Bu esa tuprok unumdorligini oshiradi. Chikindi axlatlarni issik xonada zararsizlantirish. Axlatlar tosh ,temir, latta, oyna siniklaridan xosil kilingach,issik xonalarning tuprok ostiga fevralmart oylari solinadi. Axladagi biyoximik jarayonlar ekzotermik xosda utgani uchun yukori xarorat issikxonani isitadi, xosil bulgan chikindi esa usimlik uchun ozika urnini bosadi. Bu dars solish tomoni shundaki, axlat fakat kish yoki baxorda kabul kilishi mumkun. Takomilashtirilgan axlatxonalar. Axlat doyimo kishlok xujaligi uchun ishlata vermaedi,shuning uchun axlatlarni zararsiz xolatga keltirish maksadida takomilashtirilgan axlatxonalar shaxardan (1000metir) uzoklikdagi masofada tashkil kilinadi. Keltirilgan axlatlarni ustiyonida 0,750,5 m kalinlikda tuprok bilan bekitiladi.Bu axlatlarni pashshadan, atrofmuxidni noxush xidlardan xoli kiladi.Tokomilashtirilgan axlatxonalarda tuldirilgandan sung ular ustiga tuprok tashlanadi,tekislanadi,va daraxtzorlarga aylantiriladi. Axlatni yokish yuli bilan zararsizlantirish. Ushbu usulni boshkalaridan afzaligi,shundaki,chikindi axlatlar epidimeologik, gigienik tomonidan xaf tugdirmaydigan va tejamkor usuldir.Bunda axlatni zararsiz xolatga keltirish tez va ka’tiy xalk buladi, uzok masofaga tashib yurilmasdi, katta er maydonlarini talab kilinmaydi yonishdan xosil bulgan issiklik xalk xujaligida ishlatilishi umkun. Axlatlarni yokish kuydagi xolatlarda tafsiya etiladi.
1. Axlat mikdori juda kup buganda, er maydonlarini ajratish kiyin bulganda, axlatlarni shaxar xududidan ancha yirok bulganda. 2. Ku rort dam olish uyi,sanatoriya bulgan shaxarlarni chikindiarni tez yukotish uchun sharoit bulmaganda. 3. Sanoat korxonalari joylashgan joylarda. (kumir ishlab chikaruvchi korxonalarni). 4. Epidemiologik jixatidan xavf tugdiradigan kasalxona,sanatoriya.vetirinaya muassasalar chikindilarni kuydirib zararsizlantirish tafsiya kiliadi. Axlatlani kuydirish uchun: ular kuruk, yangi chirimagan, namligi 45% dan oshmagan bulishi kerak. Chikindi yokuvchi zovodlarni sanoat,transport yoki kamunali omborxona mintakalarida axolii turar joylarda 300500 metr uzoklikda joylashtirish kerak. Xozirgi vakitda takommilashtirilgan zovodlar uchogida chikindilar 1000s atrofida, goxo 1300s da yonadi. Axlat bunday xarakatda yonganda tutun chikmaydi,kuli esa kul ushlagichlar yordamida ajratildi.Chikindilarni yonish okbatida paydo bulgan issiklik xommomlarda, korxonalarda yoki elektor energiya olish uchun ishlasa buladi. Chikindilarni saralash: Katta shaxarlarda juda kup axlatlar yigiladi, shuning uchun iktsodiy jaxatdan ancha samarali bulgan chikindi saralash zovolari kurilish zamon talablariga jovob beradi. Axlat saralash zavodlarini kurishdan maksad uning tarkibida xamma kerakli modalarni ajratib olish va xalk xujaligini ma’lum soxalarida ishlatishdir. Axlatlarni saralash kuydagi ishlar bajariladi.  Axlatni kabul kilish va saralash.  kerakli chikidilarni, jumladan,kogoz temirtersak, butulkalarni ajratib olish. mayda chikindilarni elakdan utkazib ajratib olish,ugit sifatida ishlatish.  koldik axlatlarni yokish, issigidan foedalanish. Axlat tashlaydigan maydonlar: Ularni kurishdan maksad tashki muxutatmasfera xavosini ,suv xafzalarini, ea osti suvlarni, tuprokni ifloslanishini oldini olish va shu yul bilan kishlarning salomatligini saklashdir. Axlat tashlaydigan maydonlar axoli yashaydigan joydan 500metr uzoklikda tashkil kilinadi. Keyinchalik bu joylar tekistlanib tuprok bilan kumiladi, sungra daraxtzorlarga aylantiriladi. Axlatxonalarning tagi suv utkazmaydigan kilib kuriladi,axlat tashlangach 0,20,3 metr kalinlikda yoyiladi,sungratuprok bilan berkitaladi. Suyuk axlatlarni zararsizlantirish: Kuyish stanstiyalari:chikindi suyuk axlatlarni uzok masofaga transportlar yordamida konalizatstiya tizimlari bulmagin axoli turar joylardan olib chikib ancha kiyinchiliklarga sabab buladi.Shuning uchun kanalizastiya tizimi bulmagan ba’zi joylarda suyuk chikindi axlatlar kuyish stanstiyalariga olib borib ular orkali kanalizatstiyaga tushiriladi. Kuyish stansalari shaxar yakinida joylashtirilgan bulib, uyish stanstiyalar orkasida sanitariya muxofaza mintakasi SXm 300 metrni tashkil etadi. Bu mintakani tashkil etishning sababi kuyish stanstiyalaridan xavoga ammiyak, seravodaorod, sulfid angidrid, litan va boshka zararli gazlar paydo buladi. Ushbu stanstayalarda shomalatish uchun uskunalar bulishi shart. Kuyish stanstayalarida suyuk chikindilarni kanalizatstiyaga kuyish uchun maxsus kanalchalar kuriladi. Kanalning ikki yonida 23 yulak bulib,u yulaklarga avtostisternalar kirib novlar (oriklab) yordamida suyuk axlatlarni kanalga kuyuladi. Kanalizastiya turbalari tikilib kolmasligi uchun axlatlar suv bilan suyultirib (1:1) nisbatida sungra simli turdan va kum ushlagichdan utkaziladi. Suyuk axlatlarni tuprok yordamida zararsizlantirish: Tuprokning juda kuchli uzuzini tozalash xossalariga ega ekanligi va bu jarayondan okilona foydalanish tafsiya kilinadi. Tuprokka solinadigan organik modalarga boy bulgan axlatlar ma’lum ruxsat etiladigan me’yorda bulsa ular tezlikda minerallashadi, axlatlardagi mikroblar tez kiriladi. Tuprokda suyuk axlatlarni zararsizlantirish tuprokning tabiy xususyatlarini kimyovie tarkibini uzgartiradi, yaxni tuprokda azot,fosfor,kaliyva mikroelimentlar mikdori orta dva kishlok xujalik ekinlarini ekish uchun foydalanish mumkun. Kup olib borilgan ilmiy ishlar va kishlok xujalik tajribasidan olingan materyallarga amal kilingan xolda tuprok Bilan zaasizlantirish usulari ikki xil tavsiya kilinadi. 129 1. Aseenizatstiya maydoni. 2. Xaydalinadigan maedon. Aseenizatstiya dalolari: Bunday maydonlarda axlat tuprok yordamida zararsiz xolatga keltiriladi va u yrlarda kishlok xujalik ekinlari ekish uchun foydalanadi.BU ekinlarga ekish almashinish yuli bilan olib boriladi. Aseenizatstiya maedonlari xovo yaxshi almashinadigan, suvni yaxshi utkazadigan baxovo erlardagi tuproklarda uyuishtiriladi,ya’ni kumli,engil,kullayli, kora tuprokli xududlarda ularni tashkl etish tavsiya etiladi. Aseenizatstiya maedonlaridan issik iklim mintakalarda keng frydalanish mumkun. Aseenizatstiya axolii turar joylarda sanitariya ximoya mintakasi 1000 metir uzoklik toshkil kilinishi kerak. Maydonlar uchastikalarga bulinish, tuprok bilan ular atrofii balandligi 2530 sm devorlar kutariladi, bir uchastikada ikkinchisiga axlatlar kueilganda utib tetolmaedi, sungra bu maydonlarga kiribchikish uchun aftomabil yullari kurish kuzda tutiladi, maydon arroflariga daraxtlar ekilib kukalamzorlashtiriladi. Bunday maydonlarda olmashlab ekib uchun bor kancha uchastka bulinmalari tashkil kilinadi .Uchastkalar asosan ikki bulinmalarga bulinadi,ya’ni kish va yoz fasilarida axlatlarni tukish mujalanadi.Xar bir uchastka bulakbulak paykalarga bulinadi,bu paykalarga axlatlar galmagaldan kueiladi.aseeinezatstiya maydonlari oldida ishchilar uchun maxsus kurilgan uylar,dom olish,yuvinish asbobuskunalari saklaedigan xujalik va ovkatlanish xonalari bulgani kerak. Bu maydogada vadaprovod kalonasi urnatilish, ular bushatilgan aseenizatstiya mashinalarini yuvish uchun mujalangan. Chikindilar kuyush midori iklim sharoiti va tuprok turiga karab,xar bir 10m2 maydonga 1m3 dan 2m3 gacha kueish tafsiya kilinadi.tukilgan axlatlar kurishi bilan maydonlar Yana xaedaladi. Yoz fasli uchun mujallangan erlarga 23 marotaba axlat tukiladi,axlat tukilishi vakti 11,5 oyga tugri keladi. Oxirgi marotaba kueilgan axlat kurigandan sung er Yana xaedalib kengi boxor fasligacha koldiriladi. Kishgi fasilga mujallangan maedonlar fakat 10m2 maydonga 12m3 axlat bir marta kuyiladi va kishga koldirilai,kishda axlat muzlab boxorda erigandan sung er xaedaladi. Sanitariya talabiga kura 4yillik olmashlab ekin kuedagicha amalga oshiriladi. Birinchi yilda maydonga suyuk axlat kueiladi,ikkinchi yil er xaydalib xayvonlar uchun Emxashak buladigan ekinlar ekiladi,uchinchi yili xayvonlar uchun lovlagi, oshxoadagi Kizil lovlagi,turtinchi yil kartoshka ekilsa buladi. Xaydalish maydonlari: Bunday maydonlarda suyuk axlatlarni fakat zarasilantirish maksadida ishlatiladi. Ammo xaydalish maydonlariga sanitariya talablariga uxshashdir. Lekin maydonlar soni ikkita buladi, xar yili navbatmanavbat suyuk axlatlar Bilan tuldiriladi. Sanoat chikindilarini kaeta ishlash: Xozirgi zomon sanoat korxonalari ishlab chikarish texnalogiyasi xar kanday sharoyitda juda kup chikindiaxlatlarni xosil bulishiga sababi, bu chikindilar kup vakitlar dovomida inson salomatligiga juda xafli, Tashki muxutni xamma obektlarni ifloslashtiruvchi olimlaridan xisoblanadi. 12.1.0077v Dvlat standarti bueicha sanoat karxona chikindilari zaxarligi va tashki muxitga xafligi Bilan turt uruxga bulinadi. 1.Favkulotda xavfli. 2.Juda xavfli. 3.Urtacha xavfli. 4.Kam xavfli. Chikindilar tarkibida simob, margi mush xram, kurgoshinli azot,tuz va uzini xafligi Bilan ikki turga keladi. Miss sulfati, nikilning xlorli tuzi,kurgoshin oksid va boshkalar uch guruxga tugri keladi. Fasfatlarni marganest,ruxning sulfat tuzlari va boshkalar turt guruxtga tegishlidir. Sanoat korxonalari chikindilarini zararsizlantirishning uziga xos tomonlari bor. 130 Ushbu chikindilarning gigenik nuktasi nazardan zararsizlantirishda shunday usulda fodalanish kerak, unda odamlarga zarar beruvchi va tashki muxitni ifloslantiruvchi moddalarni zararsiz xolatga keltirilsin yoki sanoat korxonalari texnalogiyasi chikindisiz bulib, tashki muxitni muxofazasida katta rol uynasin. Keyngi vaktlardi zararli chikindilar xalk xujaligida ishlatilashga stul ochilmokda, bundan allbatda gigienik talablarga amal kilinadi,chikindiar ixoli sogligiga atrof muxitga zarar etmagan xolda foydalanadi Sanoat korxona chikindilari ikkiga bulinadi: 1)Foydalanish mumkun bulgan sanoat chikindilari. 2)Foydalanish mumkun bulmagan sanoat chikindilari. Korxona chikindilari ugit, kurilish materiallari va boshka ba’zi bir maxsulotlarni tayorlashda xomashe sifatida ishlatiladi. Masalan:Kimyo nefit sanoatlaridan chikadigan shlam koldigi kalamlarining 1mln Tonasi kaeta ishlansa 4300 tonna kabalt olinishi mumkun. Metalurggiyaa kabinasi shlaklardan stemengi ugit, miniral tosalar olinadi,xamda beton kuyuush uchun tuldirgichlar sifatida ishlatilishi, kislotaga chidamli izolatstiya materallar tayorlash mumkun. Dune mamlakatlarii tajribasida foydalanish mumkun bulmagan chikindilarni yokish yoki kizdirish usularini kulab zararsiz xolga keltirshadi va sanoat korxonalar uchun muljalangan joyiganlarda kulaniladi. Chikindilarni termik ya’ni isiklik usulari bilan zararsizlantirishda maxsus choklarda 10001200s da kuydiriladi, ular yonishi okbatida paydo buladigan zaxarli gazlar gaz ushlagich inshoatlarida tutib kolinadi. Goxo sanoat korxona chikindilarini xujalik axlatlari bilan xam birga yokish mumkun. Kup vaktlar foydalanish mumkun bulmagan sanoat chikindilari maxsus ajratilgan joyda tuplanadi, keyinchalik ular kayta ishlashga junatiladi. Paligonga olib kelinadigan xar bir chikindini pasporti, texnik xarakatlari stikasi, mikdori, tarkibi, ular bilan ishlash texnika xafsizligini bajarish kursatmalari kursatilishi kerak. Ayniksa ular kizdirilganda, yokkanda extiyot choralarini kurish kerak. Suvda erigan va kup bulmagan chikindilar, uta zaxarli bulsa erda kuvlangan uralarda Devori 10mm kalinlikda tayyorlangan konteynerlar bilan kumiladi. Uraning devori, tagi, usti, yonlari bitonli kolib tayorlanadi. Changisimon kattik chikindilar uralarga kavatmakavat kilib jipislashtirib kuyiladi. Poligon ishlayotgan davrida vaktivakti 3000 metir masofa radisuda uning atmosfera xavosi, er osti suvlari, usimliklar tarkibi, tomgan yakindagi tuprok tarkibi tekshrib turiladi. Organik suyuk chikindilar: emuliyasi,buyok koldiklar, poshitmen kitiklari, kileyonkalar plastmassa ishlab chikarish korxon chikindilari 15metirli chukur uralarga kumiladi, 22,5metir kalinlikdagi loy bilan bekitiladi,usimlik ustirish uchun tuprok tortiladi, sungra utlar manzarali daraxtlar ekiladi. O’ta zaxarli chikindilar: tarkibida simob, margimum, sarik fosfor va boshkalar betonli yoki metall kaligeynlarda chukur oralarga kumiladi, 22,5 metirli kalinlikda loy tuldiriladi, keyin usimlik usish uchun turpok tortiladi. Yonish xususiyatiga ega bulgan korxona chikindilaridan foydalanish yoki ularni kayta ishlash kiyin bulganda suvdan ajratib olib, garizantal stilindirli yokish uchogiga yuboriladi,bunday chikindilar forsunkalar yordamida xovo yuborilib yondiriladi. Chikindilarni yokish kamerasida,xarakat 1300S ga etadi. O’choқdan chikadigan issiklik energiyadan foydalanish mumkun