«Атмосфера Ҳавосини муҳофаза қилиш» мавзусини ўрганишга алоҳида эътибор бериш зарур

Экология
«Атмосфера Ҳавосини муҳофаза қилиш» мавзусини ўрганишга алоҳида эътибор бериш зарур. Чунки биосферада амалга оширадиган деярли барча жараёнлар атмосфера орқали бўлади. Атмосфера ер шарининг Ҳаво кобиги, биосферада хает мавжудлигини таъминловчи манбадир. Атмосфера ер юзидаги иссиқликни тузиб туради. Биосферадаги барча тирик организмларни зарарли космик нурланишларидан ҳимоя экрани ҳисобланади. Ҳаво кобигидан газларнинг нисбатан табиий миқдори мавжуд бўлиб,унинг ўзгариши экологик мувозанатининг бўзилишига олиб келади. Айниқса инсон таъсирида сарбонат ангидрид гази балансиниг ўзгариши хавфи кучли. Атмосфераниг ифлосланиши деганда Ҳавога бегона бирикмаларнинг қўшилиши натижасида унинг физик ва кимевий ҳусусиятлариниг ўзгариши тушунилади. Атмосфера табиий ва сунъий йўллар билан ифлосланади. Сунъий ифлосланиш даражаси жуда ҳам юқори. Атмосферанинг глобал, риогал ва маҳаллий ифлосланиш ажратилади. Атмосферанинг кимевий, механиқ, акусистик, электро магнит ва радиоактив ифлосланишлари кўзатилади. Буларнинг ичида энг хавфлиси Ҳавонинг радиактив ифлосланиши Ҳаво муҳитининг белгиланган нормадан ортиқ ифлосланиши салбий оқибатларга олиб келади. Айниқса « ишкорли омиллар», «Смог», «Азон туйнуклари», инсон соглигига ва барча жонзодларга катта зарар етказади. Бинолар, тарихий обидалар ҳам Ҳаво ифлосланишидан зарар кўради. Ҳавонинг ифлосланиши оқибатида давлатлар катта иқтисодий зарар кўради. Ҳаво ифлосланишини олдини олиш ва камайтириш учун тадбирлар системаси ишлаб чикилган. Атмосфера Ҳавосиниг ифлосланиши ўрганиш учун уни кузатиш ва назорат қилиш системаси маниторинг амалга оширилади. Ҳавонинг ифлословчи бирикмаларнинг йўл куйилиши мумкин бўлган микдорлари (ЙКМ еки ПДК ) белгиланган атмосферании куб ифлословчи моддалага углерод қуш оксиди (СО₂),углерод оксиди (СО₂) азод уксидлар (H₂O) олтингугурт қуш оксиди,хлорофтор, углеродлар ва шу жумладан чанг,курум,тутун киради. Бу ифлословчи моддалар атмосферада сув буги ва қуёш таъсирида реакцияга киришиб янгидан янги брикмалар ҳосил қилишига эътибор бериш керак.
Атмосферадаги саноат ва транспорт воситалари билан ифлосланиши жахон бўйича бир йилда 3,0 млрд т ташкил этади. Шундан АКШ га 150 млн т,Россияга 100 млн т,Ўзбеқистон республикасига 4,5 млн т, Тошкент шахрига 400 мнг т, Кибрай нохиясига 70 минг т тўғри келади. Ҳаво ифлосланиши махсус доимий пустлар кучиб юрувчи лабараториялар ердамида аниқланади. Атмосфера ифлосланишини олдини олиш тадбирлар хилма хилдир. Ҳаво ифлосланишини камайтириш учун хар бир корхонанинг атмосферага чиқарадиган чикиндилар миқдори (ПДК) белгилаб берилади, турли тозаловчи курилмалар урнатилади. Чикиндисиз технологияни жорий қилиш экологик тоза транспорт воситасини яратиш атмосфера Ҳавоси муаммосини тубдан хал қиладиган тадбирлар ҳисобланади. Ўзбекистонда атмосфера Ҳавосининг ифлосланиши экологик муаммолардан бири ҳисобланади. Йирик шаҳарлар ва саноат нохиялари тоғ олди ва тоғли нохияларда жойлашганлиги учун. Атмосфера Ҳавосининг ифлосланганлик даражаси юқори ҳисобланади.
Аҳоли сонининг кўпайиши, экин майдонларининг кенгайиши, океан ва денгиз сувларининг ифлосланиши, техника самарадорлигини ошириб боришини таказо қилади. Лекин унинг ижобий ва салбий таъсири бор. Жумладан. Битта енгил машина 15 минг км масофа юрса 1500 литр бензинни ва 4350 кг кислородни истеъмол килар экан. 1990 йил жахон бўйича машиналар сони 450 млн. Дона бўлиб, 2000 йилга келганда уларнинг сони 700 млн донага етади. Ҳозирги замон радиоктив самалёти 1 соатда ёккан кислороди 18000 аҳолига етиши мумкин. 500 та рабдиоктив самалёт 17-20 км баландликка кутарилса, азон катламини 8-30 фоиз камайтириб юбориши мумкин. Агар 125 та ракета бирданига учирилса ер юзи бўйича азон қоплами йўқ бўлиб кетади.
Маълумотларга караганда, атмосфера Ҳавосида 142-200 млрд. Тонна углерод оксиди мавжуд экан. 1л бензин маторда ёнганда 200-400 мг, йил бўйи эса 1 кг кургошин чиқаради. Автомобиль йўли буйлаб 150 метр ўзоқликда экилган дарахт ва экинлар поясида 5 мг кургошин тўпланади, бу эса инсон сихат-саломатлигига зиён келтириши мумкин. Жахон бўйича 1990 йили атмосфера Ҳавосига чиқарилган газ, ис гази, кора куя ва карбонат ангидриднинг миқдори 500 млн.тоннани ташкил этади. Инсон пайдо бўлгандан бери. То 1999 йилгача ўтган вақт ичида 85 млрд тонна турли хил ёнилги-кумир, уран, торф, табиий газ, нефт, кора мой, утин ва бошқалар ёқилади. Шулардан тутун ис газлари атмосферага кутарилган. Ўзбекистонда 1993 йил-44,3 млрд м/куб табиий газ ишлаб чиқарилган. Шундай қилиб, атмосферада 140 млрд.тонна карбонат гази бўлиб, унинг 10 фоизи ёнилгиларнинг ёнишидан вужудга келади. Кейинги вақтда унинг миқдори атмосфера йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. 1 т бензин ёнишидан 60 кг ис гази Ҳавога кутарилади. Битта иссиқлик электр станцияси хар ойда 151 минг тонна кумир ёкади. Оқибатда хар куни станция муриларидан 33 тонна сульфат ангидрид гази ва 250 тонна кул Ҳавога кутарилади.
Ёнилгиларнинг тула ёнмаслиги, сифатининг пастлиги ва тутунни ушлаб қоладиган мосламаларнинг ёмон ишлаши натижасида атмосферадаги турли бирикмалар секин-аста ер юза-сига тушаяпти. Масалан: Нью-Йорк шахрининг 1 км/кв майдонига хар ойда 17 тонна, Токиода 34 тонна қора қум келиб тушмоқда.
Ўзбекистонда йилига атмосферага 4.2 млн. тонна заҳарли моддалар чиқарилмоқда. Шундан 60 фоизи автотранспорт улушига тўғри келади. Оқибатда андижон, гулистон, Кукон, қарши, Навоий, Тошкент, Фарғона каби шаҳарлар Ҳавоси кескин ўзгармоқда. Бу жойларда заҳарли чикиндиларнинг чиқиши йўл куйиладиган меъёрлардагидан 6-9 баробар ортиқ.
Мана шуларнинг асорати уларок ҳозир атмосферадаги заҳарли моддалар 21.7 фоизини газ симон ва суюк моддалар эса 78.3 фоизни ташкил этмоқда. Атмосфера ҳавосини тоза, соф, мусаффо, сақлаш инсоннинг асосий бурчидир.

1. 
   Ҳавони зарарли газлардан тозалашда кимёвий усуллар ишлатилади. Иложи борича завод, фабрика ва камбинатларни ифлос газлардан тозалайдиган ҳозирги замон мосламалари билан таъминлаш керак.
   
2.