Atom fizikası. Jobası: Klassik fizikanıń atom hádiyselerini túsindiriwdegi qıyınshılíqları

зарралар 
4
5
 - 
заррачалар 
манбаи 
Pb
Au
Экран
1-сурет.

---

usı atom modeli menen atomnıń nurlanıw spektri sızıqlı bolıwın túsindirip berdi.
G.N.Lorents, Tomsonnıń bul atom modeli tiykarında jaqtılíq dispersiyasınıń 
elektron teoriyasın jarattı. Bul teoriya normal hám anomal dispersiyalardı 
túsindirip berdi. Óz waqtında atomnıń Tomson modeli fizikada úlken rol oynadı.
Biraq bul model uzaq jasamadı. İnglis alımı Rezerford radioaktiv zatlardan 
shıǵıwshı - - bóleksheleri juqa metall qatlamınan ótkende shashırawın úyrenip, 
á9áá jılı atom dúzilisiniń jańa modelin jarattı. - bóleksheler menen tásirlesip 
atırǵan zattıń atom dúzilisin biliw ushın aldın  - bóleksheniń óziniń tábiyatın 
biliw kerek edi. Sonıń ushın Rezerford  -bóleksheniń zaryadın, massasın hám 
tezligin anıqladı. Rezerford hám Geyger radioaktiv zattan shıǵıp atırǵan -
bólekshelerdi Faradey tslindrine toplap, elektrometr járdeminde onıń zaryadı oń 
bolıp, eki elektron zaryadına (q = 2e) teń ekenligin anıqladı.  -bólekshelerdiń 
magnit maydanında awısıwına qarap, onıń massası, ń vodorod atomı massasına, 
yaǵnıy geliy atomı massasına teńligi anıqlandı. Radioaktiv zattan ushıp shıǵıp 
atırǵan -bólekshelerdiń tezligi 10
w
m/s átrapında bolıp, olar birqansha úlken 
kinetik energiyaǵa iye. Rezerford -bóleksheler jolına kishkene domalaq sańlaqlı 
tosıq qoyıp, sańlaqtan shıǵıp atırǵan -bóleksheler dástesiniń qalıńlıǵı á mkm ge 
jaqın bolǵan altın qatlamına (folga) qarata baǵıtladı. Rezerford tájriybesiniń 
sxeması 1-súwrette kórsetilgen. Altın qatlamınan ótken -bóleksheler nurlanıwshı
(lyuminestsentsiyalanıwshı) ekran arqalı yaki fotoqaǵaz járdeminde esapqa alınadı. 
Tájriybeden usı narse málim boldı, -bólekshelerdiń júdá kóp bólegi altın 
qatlamınan hech qanday tosıqqa ushramay ótip ekranǵa barıp túsedi eken. Biraq 
ayırım -bólekshelerde altın qatlamınan ótiwde 10
0
, 15
0
, 20
0
múyeshlerge awısıwı 
baqlanadı. Jáne de az sandaǵı -bóleksheler (shama menen h000 nan birewi) 90
0
tan úlken bolǵan múyeshke awısadı eken. Hátteki (shama menen 20000 nan 
birewiniń) altın qatlamınan arqaǵa qaytǵanı hám esapqa alındı (2-súwret). 2-
súwrette yadro kishkene shar formasında súwretlengen. - bóleksheniń háreket 
traektoriyası strelka menen kórsetilgen. Súwrettegi  - -bóleksheniń dáslepki 
baǵıtı menen yadro arasındaǵı aralíq,  - -bóleksheniń burılıw múyeshi.

---

Súwretten kórinip tur,  -bóleksheniń burılıw múyeshi ol menen atom yadrosı 
arasındaǵı aralíqqa baylanıslı. Rezerford bul aralíqtı nıshan aralıǵı dep atadı. Bul 
tájriybe natijelerinen Rezerford tómendegi úsh juwmaqtı chıǵardı. 
1. -bólekshelerdiń ayırımlarınıń altın qatlamınan ótiwde burılıwına altın 
atomları quramındaǵı oń zaryadlar menen óz-ara tásiri tiykarǵı sebepshi boladı. 
2. - bólekshelerdiń 
kóp 
bóleginiń 
hesh 
qanday 
tosqınlíqqa 
ushramay 
altın 
qatlamınan ótip ketiwi 
atom quramındaǵı oń 
zaryadlar atom orayíndaǵı júdá hám kishi kólemli yadroǵa toplanǵanlıǵın 
kórsetedi. 
3.  -bólekshelerdiń altın qaǵazınan arqaǵa qaytıwı oń zaryadlı atom 
yadrosınıń massası -bólekshelerdiń massasınan bir neche márte úlken ekenligin 
hám atom massasın tiykarınan usı kishi kólemli yadro quraytuǵının kórsetedi. 
Rezerford joqarıdaǵı juwmaqları tiykarında atomnıń yadro modelin jarattı. 
Bul modelge muwapıq atom orayínda oń zaryadlı yadro jaylasqan. Yadro menen 
elektronlar óz-ara tásirlesiwi nátiyjesinde elektronlar yadro átrapında sheńber 
formasındaǵı orbitalar boylap aylanadı. Yadro kúshleri maydanı orayǵa 
umtılıwshı kúsh wazıypasın orınlaydı. Yadro átrapında aylanıp atırǵan elektron
ushın Nyutonnıń ǵ-nızamı tómendegi kóriniste jazıladı. 
r
m
r
e
ze
2
2
0
4


=

Bunda  - elektronnıń orbitadaǵı tezligi 
r - orbita radiusı.
Elektronlardıń ulıwma zaryadı, yadrodaǵı oń zaryadlardıń ulıwma zaryadına 
teń bolǵanı ushın atom elektr zaryadına iye emes. 3-súwrette Rezerfordtıń atom 
yadro modeli boyínsha vodorod, geliy hám litiy atomlarınıń dúzilisi 
súwretlengen. 
2-сурет. 
