Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” fanidan kurs ishi mavzu: Gamma nurlanish modda orqali o’tishi, Fottoeffekt, Kompton effekt, Elektron-Pozitron jufti hosil bo’lishi va bog’liqlik tomonlari. Bajardi: Qabul qildi: Farg’ona-2022

4-rasm Radiatsiya xavfsizligi
Gamma nurlari va X-nurlari ikkalasi ham elektromagnit nurlanishdir va ular bir-biriga to'g'ri kelganligi sababli elektromagnit spektr, terminologiya ilmiy fanlar orasida turlicha. Fizikaning ayrim sohalarida ular kelib chiqishi bilan ajralib turadi: Gamma nurlari yadroviy parchalanish natijasida hosil bo'ladi, rentgen nurlarida esa yadro tashqarisida. Yilda astrofizika, gamma nurlari an'anaviy ravishda mavjud deb ta'riflanadi foton energiyalari 100 dan yuqorikeV va mavzusi gamma nurlari astronomiyasi, 100 keV dan past nurlanish esa quyidagicha tasniflanadi X-nurlari va mavzusi Rentgen astronomiyasi. Ushbu konventsiya atigi 100 keVgacha bo'lgan energiyaga ega bo'lgan dastlabki sun'iy rentgen nurlaridan kelib chiqadi, aksariyat gamma nurlari yuqori energiyaga tushishi mumkin edi.
Astronomik gamma nurlarining katta qismi Yer atmosferasi tomonidan tekshiriladi.Gamma nurlari ionlashtiruvchi nurlanish va shu tariqa biologik xavfli hisoblanadi.
Yuqori penetratsion kuchi tufayli ular suyak iligi va ichki organlarga zarar etkazishi mumkin. Alfa va beta nurlaridan farqli o'laroq, ular tanadan osongina o'tib ketadi va shu bilan qo'rqinchli bo'ladi radiatsiyadan himoya qilish qo'rg'oshin yoki beton kabi zich materiallardan himoya qilishni talab qiladigan qiyinchilik.Gamma nurlarini oynadan aks ettirish mumkin emas va ularning to'lqin uzunliklari shunchalik kichikki, ular detektorda atomlar orasidan o'tib ketadi. Bu shuni anglatadiki, gamma nurlari detektorlari ko'pincha zich joylashgan olmoslarni o'z ichiga oladi.Entsiklopediya site:uz.wikisko.ru
Radioaktivlik birliklari
Biroq, bu qiymat qanday o'lchanadi? Radioaktivlikni o'lchash parchalanish tezligini raqamlar bilan ifodalash imkonini beradi. Radionuklidlar faolligini o'lchash birligi - bekkerel. 1 bekkerel (Bq) 1 sekundda 1 parchalanish sodir bo'lishini bildiradi. Bir vaqtlar bu o'lchovlar uchun ancha kattaroq o'lchov birligi - kyuri (Ci) ishlatilgan: 1 kyuri = 37 milliard bekkerel.
1.2 Foton energiyasi. Fotoeffekt sodir bo’lishi. Fotoeffekt — moddalarning elektromagnit nurlanish taʼsirida elektron chiqarishi. F. hodisasini 1887-yilda nemis fizigi G. Gers ochgan. Dastlabki asosiy tadqiqotlarni rus olimi A. G. Stoletov (1888), soʻngra nemis fizigi F. Leonard (1899) oʻtkazgan. F. qonunlarini birinchi boʻlib A. Eynshteyn (1905) nazariy tushuntirgan.

Fotonning asosiy qonuniyatlari: 1) chiqarilayotgan elektronlar soni nurlanish intensivligiga proporsional; 2) har bir modda uchun uning sirtining maʼlum holatiga va T=0 K trada chegara — nurlanishning eng kichik chastotasi P50 (yoki eng katta toʻlki n uzunligi ^0) mavjud boʻlib, bu chegaradan tashqarida F. sodir boʻlmaydi; 3) fotoelektronlarning eng katta kinetik energiyasi nurlanish chastotasi 03 ortishi bilan chiziqli ortadi va nurlanishning intensivligiga bogʻliq boʻlmaydi. F. — kvant hodisa, uning ochilishi kvant nazariyasini eksperimental asoslashda muhim rol oʻynadi; F. qonuniyatlarini faqat kvant nazariyasi asosida tushuntirish mumkin.
Erkin elektron fotonnk yutishi mumkin emas, chunki bunda bir vaqtning oʻzida energiyaning ham, impulsning ham saklanish qonuni bajarilmaydi. Elektron atrof muhit bilan brgʻlanganligi uchun F. hodisasi atom, molekula va kondensatlangan muhitda hosil boʻlishi mumkin.
Bu bogʻlanish atomda ionlanish energiyasi ye, bn, kondensatlangan muhitda chiqish ishi A bilan tavsiflanadi. F.dagi energiyaning saklanish qonuni Eynshteyn munosabati bilan ifodalanadi: E=hm — ye (yoki Ehw — A), bunda Ye — fotoelektronning kinetik energiyasi. T=0K va yoruglik intensivligi kichik boʻlganda (amadda koʻp fotonli effektlar boʻlmaganda), agar h sh < ye, yoki h sh < A boʻlsa, F. boʻlmaydi.
Gazlarda F. ayrim atom va molekulalarda kuzatiladi (fotoionlanish). Bunda foton yutilib, elektron chikarish yoʻli bilan ionlanish yuz beradi. Fotonning ionlashga sarflagan energiyadan boshqa gamma energiyasi chikarilayotgan elektronga beriladi.
Kondensatlangan muhitlarda fotonlarni yutish mexanizmi ularning energiyasiga bogʻliq. h Sh > A da foton utkazuvchanlik elektronlari (metallarda) yoki valentlik elektronlari (yarimoʻtkazgichlar va dielektriklarda) tomonidan yutiladi. Natijada tashqi F. yoki ichki F. kuzatiladi. Koʻpgina metallarning toza sirtlari uchun A>3 eV, shuning uchun metallarda F. ultrabinafsha sohada kuzatiladi. Ishqoriy yer metallari va bariy (Va) uchun F. koʻrinadigan yorugʻlik sohasida ham kuzatiladi. Qora jismning issiqlik nurlanishi muammosini ajoyib tarzda hal qilgan Plankning gipotezasi tasdiqlandi va fotoelektr effektini tushuntirishda yanada rivojlantirildi - bu hodisa kashfiyoti va o'rganilishi kvant nazariyasining shakllanishida muhim rol o'ynadi. 1887 yilda G. Gerts manfiy elektrod ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda, elektrodlar orasidagi oqim pastroq kuchlanishda sodir bo'lganligini aniqladi. V. Galvaks (1888) va A.G.ning tajribalari ko'rsatganidek, bu hodisa. Stoletov (1888-1890), yorug'lik ta'sirida elektroddan manfiy zaryadlarni chiqarib yuborish natijasida paydo bo'lgan. Elektron hali kashf qilinmagan. Faqat 1898 yilgacha J.J. Tompson va F. Leonard, tanadan chiqarilgan zarrachalarning o'ziga xos zaryadini o'lchab, bu elektronlar ekanligini aniqladilar.Tashqi, ichki, klapanli va ko'pfotonli fotoelektrik effektni ajrating.