Audit strategiyasini ishlab chiqish

AUDIT STRATEGIYASI VA TEXNOLOGIYASI HAMDA UNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI

Bozor munosabatlarining shakllanishi sharoitida korxonalar faoliyati
toʻgʻrisida ishonchli axborotlariga boʻlgan ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Korxonalar faoliyati toʻgʻrisidagi maʼlumotlar ularning buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarida aks yettiriladi. Ushbu hisobotlardan foydalanish taʼsischilar, aksiyadorlar, soliq organlari, banklar, etkazib beruvchilar hamda boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga korxonaning joriy moliyaviy holatini, uning faoliyati samaradorligini va rivojlanish istiqbollarini baholash imkonini beradi. Shunday ekan, tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etilayotgan maʼlumotlar ishonchli, xolis va amaldagi qonunchilikka mos boʻlishi zarur.
Audit bunday maʼlumotni olishga yordam beradi. Audit mustaqil moliyaviy nazorat boʻlib, uning maqsadi tadbirkorlik subyektlarining buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining ishonchliligini va moliyaviy (xoʻjalik) muomalalarining amaldagi qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat. Shuni taʼkidlash kerakki, audit nafaqat kompaniyaning moliyaviy hisobotlarining
ishonchliligini tekshirishni, balki balanslarni, auditorlar tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy hisobotlarni tekshirishni va xoʻjalik faoliyatini takomillashtirish boʻyicha takliflarni ishlab chiqishni ham oʻz ichiga oladi.
19-asrning oxiridan boshlab, banklar, sugʻurta kompaniyalari va aksiyadorlik kompaniyalari rivojlana boshlaganda, ichki auditorlik kasbi biznes jarayonlarining samarali ishlashi uchun kuchliy ahamiyatga ega
boʻldi. AQSH da 1941-yilda tashkil etilgan ichki auditorlar instituti hozirgi kunda 190 dan ortiq mamlakatlarda o’z ofislari boʻlgan ichki auditorlar xalqaro professional uyushmasi ochgan, shu jumladan, Oʻzbekistonda ham.
Bugungi kunda Oʻzbekistondagi har bir muvaffaqiyatli kompaniya ichki audit
boʻlimlari va xizmatlarini yaratish bilan faol shugʻullanmoqda.
O’zbekistonda “Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi 2016 yil 27 sentyabrdagi PQ-475-son qaroriga, hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2016 yil 16 oktyabrdagi 215-son qaroriga muvofiq aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan ortiq bo’lgan korxonalarda ichki auditni tashkil etishga qo’yiladigan yagona talablarni hamda uning ishini tashkil etishning metodologik asoslarini belgilash maqsadida “Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida Nizom” qabul qilindi.
Hozirgi kunda ushbu Nizom xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki auditni tashkil qilish tartibi ko’rsatilgan me’yoriy hujjat hisoblanadi.
Bundan tashqari 2021-yil 25-fevraldagi OʻRQ-677-sonli Oʻzbekiston
Respublikasining “Auditorlik faoliyati toʻgʻrisida»gi yangi tahrirdagi qonuni,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2020 yil 25 yanvardagi 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojatnomasi, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 fevraldagi PQ-4611 sonli “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga oʻtish boʻyicha qoʻshimcha choratadbirlar toʻgʻrisida”gi qarori korxonalardagi ichki audit xizmatini tashkil etishga asos bo’lib xizmat qilmoqda.
Samarali ichki nazorat va audit xizmati-bu bozorning iqtisodiy
agenti tomonidan korporativ boshqaruvning asosiy elementi boʻlib, boshqaruv
xodimlariga yoʻnaltirilgan etarli, ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi:
-biznes-jarayonlarni tashkil etish, texnik va texnologik, ekologik va moliyaviyiqtisodiy qoʻllab-quvvatlashni takomillashtirish va umuman tashkilotning faoliyati,
-operatsion, ekologik, moliyaviy va boshqa turdagi xavflarni tezkor aniqlash, oldini olish va cheklash;
-xoʻjalik yurituvchi subyekt va uning aksiyadorlarining strategik maqsadlariga
erishishga oqilona ishonch.
Xoʻjalik yurituvchi subyekt ichki nazorati samaradorligining boʻlajak auditini samarali rejalashtirish uchun tekshirilayotgan obyekt (ish jarayoni) ning dastlabki ekspertizasi oʻtkazilishi lozim. Ushbu monitoringning maqsadi audit qilinayotgan biznes jarayonining dolzarb vazifalari, uning tuzilishi yoki undagi avvalgi,auditdan boshlab yuz bergan oʻzgarishlarni oʻrganishdan iborat. Bu bizga ushbu jarayonning ichki nazorat xizmatini samarasiz tashkil etish oqibatlarining umuman tashkilot uchun ahamiyati haqida xolisona gapirishga imkon beradi.
Ichki nazoratning sifati va samaradorligini tekshirish algoritmi auditorlar dastlabki
tekshirish bosqichida:
- tekshiriladigan obyektni tashkil etishni tartibga soluvchi ichki meʼyoriy
hujjatlarni tahlil qilish;
- ushbu biznes jarayoniga xizmat qiluvchi maʼlumotlar bazasi va dasturiy
taʼminotni tahlili;
- tuzatish ishlari dasturlarini amalga oshirish va ushbu biznes jarayonining oldingi
tekshiruvlari natijalarini oʻrganish (agar mavjud boʻlsa);
- koʻrib chiqilayotgan biznes-jarayonni amalga oshiruvchi tarkibiy boʻlinma rahbar
xodimlari va uning faoliyati boʻyicha jarayonning boshqa ishtirokchilarini aniqlash va maxsus tekshirish;
- xoʻjalik yurituvchi subyektning rivojlanish strategiyasiga va maqsadlarni
belgilash tamoyillariga muvofiqligi uchun biznes-jarayonning haqiqiy maqsadlarini tahlil qilish (aniqlashtirish, oʻlchovlilik, izchillik, ahamiyatlilik, erishilgan vaqtni cheklash);
- mavjud nazorat tartib-qoidalarini koʻrsatib, ushbu biznes jarayonini tashkil etish
uchun yoʻl xaritasini shakllantirish;
- xoʻjalik yurituvchi subyektning boshqaruv xodimlari va uning texnologik,
ekologik va moliyaviy siyosati boʻlinmalari tomonidan amalga oshirilgan risklarni
baholash natijalarini tahlil qilish (agar mavjud boʻlsa);
- baholash tizimi va identifikatorlarini tahlil qilish-jarayonning samaradorligi va
iqtisodini aniqlash uchun ishlatiladigan tabiiy va xarajat koʻrsatkichlari.
Koʻrib chiqilayotgan biznes jarayoni haqida olingan maʼlumotlarni tahlil qilish va uning haqiqiy faoliyati haqida yetarli tushunchani shakllantirish natijalariga koʻra, ichki nazorat va audit xizmati rahbari: keyingi audit toʻgʻrisida qaror yoki audit oʻtkazishni rad etish toʻgʻrisida qaror qabul qilishi kerak. Ichki auditning ilmiy konsepsiyasini yaratish zarurati ichki audit jarayonining mohiyati va mazmunini tushunishda mantiqiy tugallangan, tizimli yondashuv yoʻqligi, tashkilotlarning axborot-iqtisodiy muhitida uning mexanizmlarini qurish va ishlashi haqida tizimli bilimlarning yoʻqligi bilan bogʻliq masalalar majmuasining yoʻqligi bilan bogʻliq. Zamonaviy iqtisodiy noaniqlik sharoitida tashkilotlarning tijorat faoliyatining barcha turdagi xatarlarini kamaytirish uchun ichki audit imkoniyatlarini tahlil qilish zarurati mavjud: operatsion, moliyaviy, axborot, notoʻgʻri strategiyalar xavfi, qonunchilikka rioya qilmaslik va boshqalar. Bu esa ichki audit jarayoniga yanada batafsil va tegishli ilmiy-uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Hozirgi kunda ichki auditning mohiyati va uning tashkilotlarning ichki nazorat tizimidagi oʻrniga nisbatan yagona nuqtayi nazar yoʻq, ichki audit standartlari, umumiy va batafsil usullar mavjud emas.
Audit rejasini ishlab chiqish jarayonida auditor tomonidan e ’tibor qaratilishi lozim bo'lgan yana bir muhim masala, muhimlik va audit riski darajasini belgilab olishdir. Muhimlikni sonda ifodalash auditor uchun tekshiruv ko'lamini belgilashda yordam beradi. Buxgalteriya aniq hisob-kitobga asoslangan soha bo'lsada, unda taxminlar, farazlar ko'p qo'llaniladi. Misol uchun asosiy vositalarga eskirish hisoblash maqsadida shu asosiy vositaning iqtisodiy foyda keltiradigan davrini belgilashda ham shunday taxminlardan foydalaniladi. Buning natijasida bnxgalteriyada ba’zi xatoliklar yuzaga kelishi, mohyaviy ma’lumotlar korxonada sodir etilgan operatsiyalar natijalarini to'g'ri aks ettirmayotgan bo'lishi, bir so'z bilan aytganda, buxgalteriya ma’lumotlari xato bo'lishi mumkin. Auditorlar bu xatoliklami ikki guruhga bo'ladilar (1) muhim (katta) xatoliklar; (2) muhim bo'lmagan (kichik) xatoliklar.
Auditor mohyaviy hisobotlar yuzasidan o‘z ijobiy xulosasini berayotganda bu hisobotlarda noto‘g‘ri ma’lumotlar borligini biladi, ammo bu xatoliklar moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar qaroriga sezilarli darajada ta’sir etmaydi deb hisoblaydi. Qarorga ta’sir etishi mumkin bo'lgan har qanday xatolik esa auditor tomonidan batafsil tekshirib chiqilishi kerak. Hozirda auditorlikning xalqaro amaliyotida ham, respublikamizda ham muhimlikning sonda ifodalangan yagona ko'rsatkichi belgilangan emas. Chunki, bu ko'rsatkich har bir korxonaning xususiyati, hajmiga bog'liq. Ammo muhimlik ko'rsatkichi masalasida auditorlar tomonidan umumqabul qilingan fikr shundan iboratki, mohyaviy hisobotlarda keltirilgan ko'rsatkichlarda 5% gacha xatolik muhim deb hisoblanmasligi mumkin, ammo bu xatolik 10 % dan oshganda muhim hisoblanadi va audilor tomonidan tekshirilishi kerak. Shuningdek, muhimlikni belgilashda quyida keltirilgan omillar ham e’tiborga olinadi. Xatolikning mutlaq (absolyut) kattaligi. Mutlaq xatolikning hajmi boshqa omillarning qanday bo'lishidan qat’iy nazar doimo muhim bo'ladi.
Auditda muhimlikni belgilashning quyidagi ikki uslubiyati mavjud:
1.Induktiv uslub-moliyaviy hisobotning har bir elementi bo'yicha alohida ravishda muhim bo'lgan ko'rsatkichni aniqlash va bu ko'rsatkichlarni qo'shish orqah umumiy muhimlik ko'rsatkichini hosil qilishni nazarda tutadi. Ammo bu uslubiyatni amaliyotda qo'llashda ehtiyotkorlik bilan yondashish zarur. Chunki bu uslub alohida olingan muhimlik ko'rsatkichlarini umumiylashtiradi va olingan natija mohyaviy hisobotning bir elementi bo'yicha muhim bo'lmasada, boshqa elementga nisbatan muhim bo'lishi mumkin.
2.Deduktiv uslub-butun mohyaviy hisobot yoki uning asosiy bo'limlari bo'yicha umumiy muhimlik ko'rsatkichini aniqlash va bu ko'rsatkichni mohyaviy hisobotlarni tashkil etuvchi elementlar o'rtasida taqsimlab yuborishni nazarda tutadi.Auditda muhimlik ko'rsatkichini belgilashda biror asos ko'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Misol uchun, balans hisoboti yoki moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobotning summasi yoki balans hisobotining biror gurihining umumiy summasi. Bu ko'rsatkichlar joriy yil mohyaviy hisobotlaridan olinishi yoki joriy va awalgi yil ko'rsatkichlarini umumiylashtirish natijasida belgilanishi mumkin.Xalqaro amliyotda muhimlik ko'rsatkichini belgilashda dedukitiv uslub qo'Uaniladi va muhimlik quyidagi uch bosqichda yangidan aniqlanadi.
1) rejalashtirish jarayonida;
2) audit tekshiruvini o'tkazish jarayonida;
3) auditorlik xulosasini tayyorlash jarayonida.
Birinchi bosqichda auditor o'z malakasi va moliyaviy hisobotlaming dastlabki tahlili asosida qabul qilinishi mumkin bo'lgan va moliyaviy ma’lumotlardan foydalanuvchilaming qaroriga ta’sir etmaydigan xatolikning eng yuqori va quyi chegaralarini belgilaydi.Minimal chegaradan past bo‘lgan xatoliklar muhim bo'lmagan xatoliklar hisoblanadi. Maksimal ko'rsatkichdan yuqori bo'lgan xatoliklar esa muhim xatoliklar bo'ladi. Xatolik maksimal va minimal ko'rsatkichlar orasida bo'lsa, auditor bu xatolikni muhim bo'lgan yoki muhim bo'lmagan xatolik qatoriga kiritish uchun taxliliy mulohazani qo'llashi kerak. Ikkinchi bosqichda auditor qabul qilinishi miunkiu bo'lgan xatolikning umumiy kattaligini tanlangan asos ko'rsatkich elementlari o'rtasida taqsimlaydi. Buni yuqoridagi jadvalda birinchi asos ko'rsatkich sifatida keltirilgan joriy aklivlar misolida ko'ramiz.
Audit riski-auditor tomonidan, muhim xatoliklarga ega bo'lgan moliyaviy hisobotlar yuzasidan, bilmagan holda noto'g'ri (teskari) xulosa berilishi riskidir. Boshqacha qilib aytganda, moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar mavjud, ammo tekshiruv jarayonida auditor tomonidan ulaming aniqlanmaslik xavfi.
Audit rejasini ishlab chiqish jarayoida auditor audit riskiga ta’sir eluvchi omillarni aniqlashi lozim. Quyida mohyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar mavjud bo'lishi mumkinligini ko'rsatuvchi omillar ro'yxati keltirilgan.Xalqaro amaliyotda audit riskini baholashning quyidagi ikki usuli mavjud:
1) intuitiv;
2) hisoblash.
Boshqaruvda
- Boshqaruv va moliyaviy qarorlar faqat birgma shaxs tomonidan qabul qilinishi;
- Rahbariyat o‘zi uchun juda yuqori maosh belgilaganligi;
- Rahbariyatning korxona faoliyat yurituvchi tarmoqdagi obro‘-e’tibori past darajadaligi;
- Rahbariyat kelgusi daromadlarga nihoyatda katta e’tibor qaratganligi.
Faoliyatda
- Korxonaning o'z tarmg‘idagi boshqa korxonalarga nisbatan shubhali darajada yuqori daromad ko'rsatkichlariga egaligi;
- Iqtisodiy omillaming (inflatsiya, foiz stavkalari. ishsizlik va boshqalar) operatsion faoliyatga yuqori darajada ta’sirchanligi;
- Tashkilotda sifatli boshqaruv nazoratining yo‘lga qo'yilmaganligi sababli boshqaruvning tarqoqligi;
- Korxona o'z faoliyatini yaqin kelajakda to‘xtashi mumkinligmi ko'rsatuvchi ichki va tashqi omillaming mavjudligi.
Mijoz buxgalteriyasida
- Buxgalteriya nuqtayi nazaridan murakkab operatsiyalar ko'plab amalga oshirilganligi;
- Avalgi yillardagi moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar aniqlangan ligi;
- Mijoz awalgi yillarda audit tekshiruvidan o'tmaganligi,
Mijoz rahbanyati yangi auditorga awalgi yillarda audit tekshiruvini o'tkazgan auditor bilan muloqot uchun ijozat bermasligi. Intnitiv uslnbda audit riski tekshiruvni rejalashtirish jarayonida auditoming tajribasi va mijoz faoliyati bilan yaqindan tanishishi hamda mijoz rahbariyati va buxgalteriya xizmati xodimlari bilan og‘zaki suhbat olib borish asosida umumiy moliyaviy hisobotlar yoki ulaming asosiy guruhlari bo'yicha aniqlanadi. Ammo audit riskini baholash maqsadida intuitiv uslubni faqatgina kichik koixonalarga nisbatan qo'llash mumkin.Shu sabab ushbu uslub xalqaro amaliyotda qo‘llanilmaydi. Hisoblash uslubida audit riski quyida keltirilgan nisbiy kattaliklaming maxsus faktorli modeli asosida baholanadi:
Audit riski = DR x NR x AR
Ushbu modelda:
DR — doimiy risk (Inherent risk);
NR — nazorat riski (Control risk);
AR - aniqlanmaslik riski (Detection risk). _