Auditorlik dalillar va ularni olish usullari

Muqobil balans tuzish – auditorlik ishining muhim elementidir. U auditni boshlashdan oldin sintetik va analitik hisob registrlarining yoki bosh daftarning ma’lumotlari bo’yicha tuziladi. Natijada, auditor tasdiqlanishi lozim bo’lgan balansga o’xshash, yangi balansga ega bo’ladi. Agar rasmiy va muqobil balanslar o’rtasida tafovutlar vujudga kelsa, bu tofovutlar mijoz-korxona hisobotida bosh buxgalterning ataylab qilgan chalkashliklarini bildiradi.
Bayon qilinganlarni umumlashtirish asosida ta’kidlash zarurki, auditorlik tekshiruvlarining samaradorligi ma’-lum darajada auditorlik dalillarni to’plashda qo’llaniladigan usullarni qanday mahorat bilan qo’llashga ham bog’liq.

O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarda keltirilgan hujjatlar auditorlik tashkilotining ish hujjatlari tarkibiga majburiy tartibda kiritiladi. Ish hujjatlarining shakllari agar O’zbekiston Respublikasidagi auditorlik faoliyatini tartibga solib turuvchi hujjatlar bunday shakllarni nazarda tutmagan bo’lsa, auditorlik tashkiloti tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqiladi. Ta’kidlash joizki, yuqorida nomlari keltirilgan hujjatlar tekshiruvning maqsadi va turidan kelib chiqqan holda ulardan kamida ikkitadan ko’chirma nusxalar olinib, ular auditorlik hisoboti uchun ma’lumot manbasi bo’lib xizmat qiladi. Biroq “auditorlik tekshiruvining maqsadi va turidan qat’iy nazar auditor ish hujjatlari tarkibida quyidagi hujjatlarning nusxalari bo’lishi va saqlanishi majburiy hisoblanadi:

- xo’jalik yurituvchi sub’ekt Nizomi;

- xo’jalik yurituvchi sub’ekt ta’sis shartnomalari;

-ro’yxatga olinganligi to’g’risidagi guvohnoma;

- korxonaning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi xususidagi ma’lumotlar aks ettirilgan hujjatlar;

- ta’sis hujjatlari;

- xo’jalik yurituvchi sub’ekthisob siyosati;

- moliyaviy hisobot shakllari ko’rsatkichlari ishonchliligini tasdiqlovchi birlamchi va yig’ma buxgalteriya hujjatlari;

- auditorlik tekshiruvi davriga mos keluvchi moliyaviy (statistik va soliq) hisobot shakllari”

Auditorlik tekshiruvi jarayonida tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatidan tekshiruv uchun ahamiyatli bo’lgan hujjatlarni olish uchun biz tomonimizdan tavsiya etilgan shakl va mazmundagi “hujjatlar so’rovi”ni jo’natishi va tekshiruv yakunida mazkur “hujjatlar so’rovi” bilan tasdiqlangan holatda mijoz-korxona rahbariyatiga qaytarilishini ta’minlashi maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Ish hujjatlari auditni o’tkazayotgan auditorlik tashkilotlari mulki tarkibida saqlanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlarining ko’chirma nusxalari, shu jumladan, fotonusxalari auditorlik tashkiloti ish hujjatlari tarkibiga ushbu xo’jalik yurituvchi sub’ektning roziligi bilan kiritilishi mumkin. Audit o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va boshqa shaxslar, shu jumladan, soliq va davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ish hujjatlarini yoki uning ko’chirma nusxalarini to’liq yoki biror-bir qismini taqdim etishini talab qilish huquqiga ega emaslar, to’g’ridan-to’g’ri O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilgan holatlar bundan mustasno.

Ish hujjatlarida keltirilgan ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunida keltirilgan tamoyillarga muvofiq maxfiy saqlanadi va auditorlik tashkiloti tomonidan oshkor etilishi taqiqlanadi. Auditorlik ish hujjatlarining mazmuni quyidagi ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtirishi talab etiladi: a) auditorlik tekshiruvini rejalashtirish to’g’risidagi ma’lumotlar; b) auditorlik tekshiruvining shakli, o’tkazish vaqti va hajmi to’g’risidagi yozuvlar; v) auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha auditorning fikr-mulohazalari va yakuniy xulosalari; g) auditorning fikr-mulohazalari va yakuniy xulosalarini asoslovchi dalillar to’g’risida ma’lumotlar. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, auditor o’z sohasi bo’yicha kuchli mutaxassis bo’lishi yoki tekshiruvni to’g’ri va aniq o’tkazishi mumkin. Lekin, tekshiruv natijalarini barchaga tushunarli va sodda tilda bayon etish, o’rnatilgan shakl va mazmundagi hujjatlarda aks ettira bilmasligi mumkin. Demak, bizningcha, audit natijalarini to’liq,

aniq va o’z muddatida ish hujjatlarida aks ettirish auditorning bilimi, malaka va mahoratiga bevosita bog’liq. Fikrimizcha, auditorlik ish hujjatlarida auditorning o’rgangan masalalari va bu masalalarga oid auditorning xulosalari shunday aks ettirilishi lozimki, u bilan tanishib chiqqan auditor o’tkazilgan tekshiruv to’g’risida to’liq va batafsil ma’lumotga ega bo’lsin. Shuningdek, ish hujjatlari tarkibiga kiritilgan ma’lumotlar ravshan bayon qilingan va ularning mohiyati hamda shakllari aniq-yaqqol keltirilgan bo’lishi va turli xil talqinlarni talab etmasligi talab etiladi. Bizningcha, tadqiqotlar natijasida auditorlik ish hujjatlarining hajmi va mazmuni quyidagi omillarga bog’liq holda o’zgarishini aniqladik: - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlik tashkilotining yangi, ya’ni, oldingi davrlarda tekshirilmagan buyurtmachisi ekanligi; - xo’jalik yurituvchi sub’ekt davlat ulushi bo’lmagan sub’ekt ekanligi; - auditorlik tekshiruvining uchinchi tomon talabi bilan o’tkazilayotganligi; - tekshiruv natijalari bo’yicha buyurtmachi tomonidan maxsus hisobot talab etilishi. Ish hujjatlari auditorlik tekshiruvi boshlanguniga qadar, uni amalga oshirish paytida va yakunlanishi bilan tuzilishi lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga auditorlik xulosasining taqdim etilishi vaqtida barcha ish hujjatlari belgilangan shakl va mazmunda tuzilgan hamda rasmiylashtirilishi tugallangan bo’lishi lozim. Auditning ish hujjatlari tarkibiga kiruvchi hujjatlar ularga kiritilgan ma’lumotlar manbaiga havolalarni yoki ma’lumotlarni asoslovchi dalillarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi talab etiladi. Agar ish hujjatlarida shartli belgilardan foydalanilgan bo’lsa, u holda bunday belgilar tushuntirib berilishi lozim. Har bir ish hujjati o’zining raqam ko’rsatkichiga ega bo’lishi kerak, deb hisoblaymiz. Bunda raqam ko’rsatkichlarini tuzish va berish tartibi auditorlik tashkilotining ichki standartlarida belgilanishi lozim. Auditorlik tekshiruvi tugallanishi bilan ish hujjatlari auditorlik tashkilotining arxiviga majburiy saqlash uchun topshirilishi lozim. Auditorlik ish hujjatlarining saqlanishi, ularning rasmiylashtirilishi va arxivga topshirilishi jarayoni auditorlik tashkilotining rahbari yoki u tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan tashkil etiladi va nazorat qilinadi. Auditorlik tashkiloti auditorlik ish hujjatlarini xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditida qatnashmagan boshqa auditorlar va mutaxassislarni tanishishiga yo’l qo’ymaslikni ta’minlashi lozim. Shuningdek, auditorlik tashkiloti ish hujjatlarining ishonchli saqlanishini ta’minlashi shart. Audit ish hujjatlarini saqlash muddati qonunchilik talablari asosida belgilanadi. Bu hujjatlarni saqlash tartibi, muddatlari, ulardan foydalanish tartibi, foydalanishga doir cheklovlar auditorlik tashkilotining ichki standartida

belgilab qo’yilishi shart. Ish hujjatlarining yo’qolishi yoki yo’q bo’lishi yuz bergan hollarda auditorlik tashkilotining rahbari maxsus komissiya tuzish orqali tegishli ma’lumotnoma bilan rasmiylashtiriluvchi xizmat tergovini o’tkazishi talab etiladi. Ish hujjatlarining auditorlik tashkilotidan olinishi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan hollarda va tartibda, faqatgina unga vakolatli bo’lgan organlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.

Xulosa
Аuditorlik dalillarini tuplashda asosiy omillaridan biri inventarizatsiya oʼtkazish tartibi asosida olib boriladi. Masalan, №19 BHMSga muvofiq inventarizatsiya oʼtkazish chogʼida komissiya aʼzolaridan birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisob-lashga asos boʼladi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamomadi va buzilishining tabiiy kamayish meʼyoridan oshgan qismini hisobdan oʼchirish uchun taqdim qilingan hujjatlarga, aybdor shaxslarning yoʼqligini tasdiqlaydigan tergov yoki sud organlarining qarori, yoki yetkazilgan zararni aybdor shaxsdan undirishning rad etilishi, yoki moddiy boyliklarning buzilish faktini tasdiqlovchi texnik nazorat boʼlimi yoki tegishli maxsus tashkilotlardan olingan xulosalar ilova qilingan boʼlishi shart.
Аuditorlik dalillari hisobot yilida oʼtkazilgan inventarizatsiya natijalarining maʼlumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda umumlashtirilishi lozim.
Аuditorlik dalillari inventarizatsiyaning oʼtkazilishini kuzatish, shuningdek inventarizatsiya materiallarini tahlil qilish auditorga buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tashkil etilishini toʼgʼri baholash imkonini beradi.
Аlohida xoʼjalik muomalalarini hisobga olish qoidala-riga rioya qilinishini tekshirish bevosita ushbu ishlarning bajarilish paytida amalga oshiriladigan hisob ishlari ustidan nazorat oʼrnatishni nazarda tutadi.
Аuditor u yoki bu xoʼjalik muomalasining hujjatlar bilan qanday rasmiylashtirilayotganligi, hamda bunday fakt-larni hisob registrlarida aks ettirishning ketma-ketligi ustidan nazorat oʼrnatishni kuzatadi. Bu ichki nazoratning ahvoli kabi, buxgalteriya hisobini yuritish tartibiga rioya qilinishini ham baholashga imkon beradi.
Tasdiqlash auditorlik dalili sifatida hisob-kitob va valyuta schetlaridagi, mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar, buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadigan schetlardagi qoldiqlarning haq-qoniyligi toʼgʼrisidagi maʼlumotlarni olish uchun qoʼllaniladi.
Аuditorlik dalillari hujjatlarni tekshirish chogʼida ularning oʼz vaqtida va aniq rasmiylashtirilganligi, majburiy rekvizitlarning mavjudligi va toʼgʼriligini aniqlash ham zarur. Аuditorlar hujjatlarni tekshiruvdan oʼtkazishda ularning buxgalteriya hisobi registrlariga oʼz vaqtida, aniq va toʼliq aks ettirilishiga ham eʼtibor berishlari kerak.
Kuzatib chiqish – bu sintetik va analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar maʼlumotlarining aks ettirilishini, ayrim dastlabki hujjatlarni tekshiradigan, yakuniy schetlar korrespondentsiyasini topadigan va xoʼjalik faoliyatining tegishli faktlari buxgalteriya hisobida toʼgʼri yoki notoʼgʼri aks ettirilganligini tekshirish jarayonidir.
Kuzatib chiqish dastlabki hujjatlardan sintetik va analitik hisob registrlariga, bosh daftarga va hisobotlarga tomon, yoki koʼp hollarda uchraydigan, teskari tomon yoʼnalishi-da amalga oshiriladi. Kuzatib chiqish, xususan, mijoz-kor-xona hujjatlarida aks ettirilgan notipik moddalar va hodi-salarni oʼrganishga imkon beradi.
Аuditor kuzatib chiqish uchun dastlabki hujjatlarni №14-«Аuditorlik tanlash» nomli АFMSga muvofiq tanlab oladi.
Masalan, asosiy vositalar qiymatining koʼpayishi odatda amortizatsiya summalarining koʼpayishiga ham olib keladi. Nomuvofiqlik aniqlanganda auditor tegishli dalillarni topishi lozim. Аytaylik, asosiy vositalar kirimini tekshirib mijoz-tashkilot mazkur aktivlarni byudjetdan moliyalashtirish hisobiga sovgʼa shartnomasi boʼyicha olganligini aniqladi. Bunday obьektlar boʼyicha esa amortizatsiya hisoblanmaydi. Shunday qilib aniqlangan nomuvofiqlikka auditor tomonidan qoniqarli isbot topilgan.
Аuditorlik dalillari auditni rejalashtirish chogʼida tahliliy amallarni qoʼllash, masalan, balans strukturasini aniqlash, eng jiddiy moddalarni va moddalar nisbatidagi kabi, boshqa davrlar bilan solishtirish boʼyicha ham oʼzgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Bu axborotlar risk zonasini aniqlash va boshqa auditorlik amallarini rejalashtirish chogʼida qoʼllaniladi.
Xususan, auditor hisobotni dastlabki tahlil qilish maʼlumotlariga koʼra qaysi hisobot moddalarini puxta tekshiruvdan oʼtkazish zarurligini hal qiladi. Hisobotda uchraydigan xatolar zonasi mijoz-korxonaning joriy davrdagi dastlabki maʼlumotlari va oʼtgan yillardagi shunga oʼxshash maʼlumotlar yoki taqqoslash uchun ishlatilgan boshqa axborotlar oʼrtasida keskin farqlarni topish yoʼli bilan aniqlanishi mumkin. Keskin tafovutlarning ehtimoldan holi boʼlmagan sabablaridan biri hisob va hisobotda ataylab yoki bilmasdan yoʼl qoʼyilgan xatolar boʼlishi mumkin.
Аuditorlik tekshiruvlar chogʼida tahliliy amallar buxgalteriya hisobi maʼlumotlarini haqiqiy maʼlumotlar yoki auditor tomonidan hisoblab chiqilgan summalari bilan taq-qoslash orqali ham qoʼllanilishi mumkin.
Аuditning yakunlovchi bosqichida tahliliy amallarni qoʼl-lash hisob va hisobotdagi aniqlangan nomuvofiqliklarga qoʼ-shimcha dalillar olish, hamda ushbu nomuvofiqliklarning hisobot ishonchliligiga taʼsirini aniqlashga ham imkon beradi.
Haqiqatga yaqin tahliliy amallardan biri balans hisob-kitoblari hisoblanadi. Xususan, auditor tayyor mahsulotlarning hisobda haqqoniy va toʼliq aks ettirilishi toʼgʼrisidagi dalil- isbotlarga ega boʼlish uchun tez-tez xom-ashyolar, mate-riallar va tayyor mahsulot olinishi balansini tuzadi.
Xom-ashyo va materiallar balansini tuzish quyidagilarni nazarda tutadi: mahsulotning bir birligi uchun norma boʼyicha sarflangan xom-ashyo va materiallar va haqiqatda olingan mahsulotlar hisob-kitobi; xom-ashyo va materiallarni haqi-qiy sarfi bilan taqqoslash; xom-ashyo va materiallarni sarflashda tafovutlarni aniqlash.
Tayyor mahsulot balansini aniqlashda uning haqiqiy chiqishi mahsulot birligi uchun ketadigan xom-ashyo va mate-riallar normasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan normativlari va xom-ashyo va materiallarning haqiqiy sarfi bilan taqqoslanadi.
Bunday balansni tuzish xom-ashyo, materiallar sarfi va mahsulot chiqishi (ish bajarish, xizmat koʼrsatish) normatividan chetga chiqishlarni aniqlash va shu bilan birga moliyaviy natijani hisoblab chiqarishning haqqoniyligiga ishonch hosil qilishga imkon beradi.

ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan)
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom.
   
4. 
   Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 s.
   
5. 
   Audit. Darslik 1-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b.
   
6. 
   Audit. Darslik 2-jild. M.M.Tulajodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshq.-T.: NORMA.-2008.-320 b.
   
7. 
   Аудиторлик фаолияти буйича услубий кулланмалар тупалами./ Х.Косимов,
   

Л.Югай, А.Хошимова, Б.Пардаев, Б.Абдуназаров.-Тошкент, 2010.-320 б.

8. 
   Сборник методических указаний по аудиту/ Х.Косымов, Л.Югай,
   

А.Хошимова, Б.Пардаев, Составитель: Б.Абдуназаров.-Ташкент, 2009.-304 с.

9. 
   Аудит: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. В.И Подольского. М.: – “ ЮНИТИ – ДАНА”, – 2009 г. – 744 стр.
   
10. 
    Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр.
    
11. 
    Подольский В. Аудит. Учебник. – М.: Изд. Юрайт, 2010 г. – 605 стр. 12. Суйц В. Аудит. Учебное пособие. – М.: “КНОРУС ”, 2010 г. – 168 стр.