Avtomatik boshqarish tizimlarini

Tizim modellari dekompozitsiya asosi sifatida Tahlilning asosiy amali butunni qismlarga boiaklash hisoblanadi. Masala ostmasalalarga, tizim tizimostiga, maqsad-m aqsadostiga va h.k.larga parchalanadi. O datda obyekt tahlili m urakkab, zaif strukturalangan, yomon shakllantirilgan, shuning uchun dekompozitsiya am alini ekspert amalga oshiradi. Shunga asoslangan holda har qanday dekompozitsiya uchun ko‘rilayotgan tizim model hisoblanadi. Dekompozitsiya asosi sifatida m azm unli model. Dekompozitsiya amali endi obyekt tahlilining qandaydir modelda qo‘yilishini ifodalaydi. Namuna. 70-yillar boshlarida dengiz flotini rivojlantirish maqsadida tizimli tahlil bo‘yicha ishlar olib borildi. Maqsadlar daraxtining birinchi bosqichi rasmda tasvirlangan sxema ko‘rinishida edi.

O‘z ichiga kirishlarni oladigan tashkilot tizim ining kirishlari modeli bo‘yicha dekompozitsiya olib borildi: «quyida joylashgan» tizim dan (bu yerda klienturalar-maqsadosti 1); «yuqorida joylashgan» tizim dan (bu yerda xalq xo‘jaligi maqsad-m aqsadosti 2); «mavjud muhitdan» (berilgan holatda-kapitalistik davlatlar flotlari-m aqsadosti 3 va sotsialistik davlatlar-maqsadosti 4). Ko‘rinib turibdiki, bunday dekompozitsiya to‘liq emas, sababi dengiz flotining asl qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadosti keltirilmagan.
Shunday ekan, dekompozitsiya obyekti asoslanish-m odelining har bir elementi bilan qiyoslanishi darkor. Biroq, asoslanishm odelining o‘zi ham detallashtirishning turli darajasida tadqiq etilayotgan obyektni ifodalashi m um kin. M asalan, tizim li tahlilda «hayotiy sikl» tipidagi, tahlil etiladigan vaqt oralig‘ini uning paydo bo‘lishidan to yakunlangunicha bo‘lgan bosqichlari ketmaketligini dekompozitsiyalash im konini beruvchi model ko‘p ishlatiladi. Shaxmat partiyasi — debyut, mittelshpil, endshpil. Inson hayoti
— yoshlik, yetuklik, qarilik (yanada mayda bosqichlarga bo‘lish mum kin
— bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik). Bunday xilma-xillik istalgan masala hayotiy sikli dekompozitsiyasidan o‘rin olgan boiishi mum kin.


Bosqichlarga parchalash, m uam m oni topishdan boshlab va uni tugatilishigacha bo‘lgan harakatlar ketma-ketligi haqida tasavvurga ega bo‘lish im konini beradi. Ba’zida bunday ketma-ketlikka tizim li tahlilning algoritmi sifatida qaraladi. Biz tizim li tahlil bo‘yicha yirik mutaxassislar tom onidan ishlab chiqilgan masala hayotiy sikli misoli sifatida qaraymiz.
S.D. Optner.
1. Sim ptom larni identifikatsiyalash.
2. M uam m oning dolzarbligini aniqlash.
3. M aqsadni aniqlash.
4. Tizim strukturasi va uning kam chiliklarini aniqlash.
5. Im koniyatlarni aniqlash.
6. Alternativlarni topish.
7. Alternativlarni baholash.
8. Yechimlarni ishlab chiqish.
9. Yechimlarni e’tirof etish.
10. Yechish jarayonini boshlash.
11. Yechishni tatbiq etish jarayonini boshqarish.
12. Tatbiq etishni baholash va uning oqibatlari.
S. Yang.
1. Tashkilotning maqsadini aniqlash.
2. M uam m oning aniqlanishi.
3. Tashxis.
4 . Yechimni izlash.
5. Alternativlarni tanlash va baholash.
6. Qarorni muvofiqlashtirish.
7. Qarorni tasdiqlash.
8. H arakatlarni boshlashga tayyorgarlik ko‘rish.
9. Qarorni qo‘llashni boshqarish.
10. Samaradorlikni tekshirish.
N.P. Fedorenko.
1. M uamm oni shakllantirish.
2. M aqsadni aniqlash.
3. Axborotlarni to‘plash.
4 . Maksimal miqdorda alternativlarni ishlab chiqarish.
5. Alternativlarni saralash.
6. Tenglama, dastur va ssenariya ko‘rinishidagi modellarni qurish.
7. Xarajatlar bahosi.
8. Q arorning ta’sirchanligini sinash.
9. Qarorlarni qabul qilish (formal m as’ullikni qabul qilish).
10. Q arorning natijalarini aniqlash.
Y.I. Chernyak.
1. M uam m oni tahlil qilish.
2. Tizim ni aniqlash.
3. Tizim strukturasini tahlil qilish.
4 . Umumiy maqsad va kriteriylarning shakllantirilishi.
5. M aqsadning dekompozitsiyasi, resurslarga ehtiyojlarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
6. Resurslarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
7. Kelgusi shartlarni tahlil qilish va bashoratlash.
8. M aqsad va vositalarni baholash.
9. V ariantlarni saralash.
10. Mavjud tizim ni tashxis qilish.
11. Kompleks rivojlanish dasturini qurish.
12. M aqsadga erishish uchun tashkilotni loyihalashtirish.
Keltirilgan dekompozitsiyalar tizim li tahlilning evristik bosqichida yuzaga keladigan yechimlarga yaqqol misol bo‘ladi.
Dekompozitsiya ba’zi modellar yordamida am alga oshirilishini o‘rnatib quyidagi savollarga javob berish o‘rinli:
1.Dekompozitsiya asosi sifatida qanday tizim m odelini olish o‘rinli?
2. Aynan qaysi m odellarni olish kerak? Yuqorida dekompozitsiya asosi bo‘lib «ko‘rib chiqilayotgan tizim» modeli xizm at qilishi eslatib o‘tildi, am m o bunda aynan qaysi tizim ni qo‘llash o‘rinli? Har qanday tahlil nim a uchundir o‘tkaziladi va aynan shu tahlilning m aqsadini, qanday tizim - ni ko‘rib chiqish o‘rinliligini aniqlaydi. Bilamizki, istalgan model inaqsadli xarakterga ega. D ekom pozitsiya asosiga qanday m odellarni olish kerak? M odellarning formal turi ozgina: «qora quti» m odeli, tarkibi, strukturasi, konstruksiyalar (strukturali sxema) — har bir stalik yoki dinam ik variant. Bu m odellar tu rlarini bog‘liqligi va zarurligiga qarab kerakli saralashni tashkillashtirish im konini beradi. Formal va mujassamlashgan modellarning o‘zaro aloqasi. Dekompozitsiyaning asosi bo‘lib, ko‘rilayotgan tizim ning faqat aniq mujassamlashgan modeli xizmat ko‘rsatishi m um kin. Formal modelni qo‘shimcha bilan to‘ldirish o‘rinli. Dekompozitsiyaning to‘liqligi asoslanish-modeli asosida ta ’m inlanadi, bunda esa nvvalambor formal modelning toliqligiga e’tibor berish kerak. Bunday modelning abstraktligiga ko‘ra ko‘pincha uning absolui to‘liqligiga erishish mumkin. Masalan, resurslarning turlari formal ro‘yxati energiyadan, materiyadan, vaqtdan, axborotdan (ijtimoiy tizim lar uchun kadr lar va moliyalar qo‘shiladi) tashkil topadi. Istalgan konkret ti zim ning resurs ta’minoti, ushbu ro‘yxat qandaydir m uhim nar sani o'tkazib yuborishga yo‘l qo‘ymaydi. Shunday qilib, formal modelning to‘liqligi alohida e ’tibor predmeti bo‘lishi kerak. Modelning to‘liqligi muammolari. To‘liq formal modelga freym tushunchasini kiritamiz. Dekompozitsiyaning toliqligi oxir oqi batda, qaysiki formal modelning shabloni asosida quriladigan, am m o unga o'xshamagan mujassamlashgan modelning to'liqligiga bogiiq bo‘ladi. Freym shunchaki, ekspertning diqqatini, aynan real tizimda har bir mujassamlashtiruvchi freym elementlariga mos keluvchi, shuningdek, ushbu elementlardan qaysi biri mujassamlashgan modelga kiritilishini hal etishni ko‘rib chiqish kerak ligiga tortadi. Bu juda m as’uliyatli va juda qiyin element. Dengiz floti tahliliga qaytamiz. Tashkilot tizim i kirishlarining freymli modeli «mavjud muhit» ostida aynan nim a tushunilishi ni aniqlashni talab qiladi, ya’ni qanday real tizim lar bilan boshqa muassasadan asosga kirishi zarur. Tahlil natijasi bo'yicha fikr yuritib, m ualliflar dengiz flotining boshqa davlat flotlari bilan faqat o‘zaro aloqasini inobatga oldilar. Ko‘rinib turibdiki, quruc| lik transporti, daryo va havo flotlari bilan o‘zaro aloqalarini ham hisobga olish talab etilishi mum kin. Agar resurslar haqida savol yuzaga kelsa, u holda muassasalar bilan ta’sirlar ham hisobga oli nishi talab etiladi, yoqilg‘i va energiya ishlab chiqaruvchi, oziq ovqat mahsulotlari, xizm atlar va boshqalar. Shu tarzda, mujassamlashgan m odelning detalizatsiyasi bos qichi savoli, freymlilardan farqli tarzda har doim ochiq qoladi.
Dekompozitsiya jarayonini algoritmlash To‘liqlik va soddalik orasidagi o‘zaro murosalar. Barcha algo ritm lar bo‘yicha ishning natijasi bo‘lib chiqadigan, daraxtsimon strukturali talablarni k o iib chiqishdan boshlaym iz. Bir tom ondan, bu to‘liqlik, boshqa tom ondan — soddalik. To4iqlik va soddalik orasidagi o‘zaro m urosalar talablardan kelib chiqadi: sodda obyektostilar m ajm uidan m urakkab obyekt tahlilini chiqarish. Murosalar modeli tahlilni maqsadga (relevantli) munosabat bo'yicha aham iyatli bo'lgan kom ponentlarni o‘z ichiga oladi Dekompozitsiyadagi tenglamalar soni savoliga o‘tamiz. U katla bo‘lmagani m a’qul, am m o zarur boigan holda, istalgancha uzoq uni berilgan shoxda yakunlangunicha qaror qabul qilishni dekompozitsiyani davom ettirish mumkin. Bunday yechim bir qani’ha hollarda qabul qilinadi. Birinchidan, biz dekompozitsiya kelHiisida ajratishlarni talab qilmaydigan natija berishiga olib kelishiga (maqsadosti, ostvazifalar) intilamiz, ya’ni oddiy, tushunarli, tatbiq etiladigan, ta’minlangan, oldindan ko‘rilgan, amalga oshirilailigan (masalan, dasturiy modullar) natijalardir. Uni elementar deb nomlaymiz. Ba’zi masalalar uchun (matematik, texnik) elementarlik tushunchasi formal alomatiga qadar konkretlashtirilishi m um ­ kin. Boshqa masalalarda u noformal (hukumat strukturasi) qolishi niiiqarrardir. Murakkablik turlari. Berilgan fragmentni kelgusi tahlili uchun ckspert vakolatlari yetarlicha emasligini e ’tirof etadigan paytlar ham kelishi mum kin va bunda boshqa malakali (mutaxassislikdagi) i kspertga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday turdagi murakknblik — bexabarlik oqibatidagi murakkablik, qaysiki yengib o‘tish mumkin bo‘lgan, ya’ni dekompozitsiya jarayonini daraxtning bart 11.1 shoxlaridagi elementar fragmentlarigacha olib borish. Haqiqiy murakkab hollarda (katta o‘lchamli holda) to‘liq tugallungan dekompozitsiyani hosil qilish quvontirmasligi kerak, balki sergaklantirmog‘i lozim: real murakkablik daraxtning o‘tkazib vuliorilgan shoxi bilan bog‘liqligi yoki e’tiborsiz ekspertlar hisobliiuadi. Tahlilning to'liqmasligi xavfi doim nazarda tutishni taqo- /»» etadi (misollar: yuqori daryolarning burilishi m uam m olari, llnykal muam m olari va Ladojsk ko‘li va h.k.). M isollardan biri — t'kspertlarga loyihaning salbiy tom onlarini ko‘rib chiqishni tak89 lif qilish. Bu holda, istalgan tizim chiqishlarining klassifikatorida (yakuniy mahsulot) foydali mahsulotlardan tashqari albatta chi qim lar kiritilgan bo‘lishi kerak. Masalan, sharsimon chaqm oqda ish qanday bo‘lishiga tu shunmaslik oqibatida ham murakkablik mavjud. Biroq, agar fan da u yechim ning nomuqobil kechikishiga olib boruvchi chidamli hodisa sifatida ko‘rilsa, u holda boshqaruvda bu nomuqobil va riantdir. Aynan shuning uchun boshqaruvda ko‘pincha irodali yechimga kelinadi. 3.4. Agregativlash, emerjentlash, tizimning ichki yaxlitligi Dekompozitsiyaga qaram a-qarshi qilingan operatsiyalar agregatsiya kompozitsiya hisoblanadi, ya’ni bir qancha elementlar ni bir butun yaxlitligi (masalan, elementlarining o‘tish tizimi). Agregatlash zarurati agregatlashning turli maqsadlariga olib keluvchi turli maqsadlarni keltirib chigarishi m um kin. Biroq, bar cha agregatlarda bitta umumiy xususiyat mavjud, ya’ni ularning emerjentlik nom ini olganligi. Bu xususiyatning barcha tizim lar ga taalluqliligidir. Emerjentlik tizim ning ichki yaxlitligini paydo bo‘lishi. BoMajak birlashtirilayotgan, o‘zaro ta’sirlashuvchi elementlar tizim i nafaqat tashqi yaxlitlikni, balki ichki yaxlitlikni ham tabiiy birligi ni aks ettiradi. Agar tashqi butunlik «qora yashikni» modelini aks ettirsa, u holda ichki butunlik tizim strukturasini yaxlitligi hi lan bog‘liq. Tizim ning ichki yaxlitligini yorqin misoli shundaki, u faqat tashkil etuvchi bo‘laklar xususiyatlari yig‘indisidan iboral. Tizim butunligidan tashqari yana, uning qism larining hech qaysi birida bo‘lmagan xususiyatlarni o‘zida birlashtiradi. MisoJ. Ixtiyoriy butun sonni uning kirishidagi raqam uning kirishidan katta bo‘lgan, raqamli S avtomat mavjud bo‘lsin. Agar shunday avtomatdan halqa ketma-ketligida ikkitasini birlashtirsak, hosil bo‘lgan tizim da yangi xususiyatlar paydo bo‘ladi: u A va И o‘sib boruvchi ketma-ketligini generatsiyalovchi, shuningdek, kcl m a-ketlikning biri faqat juft, qolgani faqat toq sonlardan iborat. Ushbu m isolning natijasini 3.1-rasmda keltirilgan emerjentlush, agregativlash misolida ko‘rib o‘tam iz.

3.1-rasm . T izim n i em erjentlash va agregativlash

Emerjentlash, agregativlash natijasi misolida. Bunday «tasodiliy» tizim ning yangi sifatining paydo bo‘lishi, uning em erjentl.ish deb nom lanishiga sabab b o ld i (yaratuvchanlikda — «yuqori Mimmar samara»). Yangi xususiyatlar elem entlar orasida konkret o'zaro aloqada sodir bo‘ladi. Boshqa xususiyatlar boshqa xususivatlarni beradi, navbatdagisi b o lish i shart emas. M asalan, xuddi o'sha avtom atlarni arifm etik m unosabatda parallel ulanishi hech narsa berm aydi, lekin hisoblashning ishonchliligini oshiradi. Elem entlarni agretatsiyalashda mavjud boigan m iqdorini I latga o‘tishdagi dialektik qonun hodisalarini yangi sifatli xunsiyatlarni yuzaga keltiradi. 3.5. Tizim strukturasi va dekompozitsiyasi Tuzilm aning o‘zi nima? Tuzilma tushunchasi ko‘p m a’noli lushunchalardan biri hisoblanadi. Boshqa tushuncha kabi o‘z ii:higa insoniy bilim larning tarixiy rivojlanishi bosqichlarining nviim bosqichigacha mos keladigan turli m a’nodagi darajalarni • tladi.

Muammo shundan iboratki, ushbu ko‘p m a’nolilikni yagona iiM /munida ko‘rish uchun turlicha boigan va ushbu so‘zning t|«ram a-qarshi m a’nosini birlashtiradigan m a’noni aniqlash kerak. 91 Turli m ualliflarda tuzilm a tushunchasining barcha m a’nosim keltirish m um kin emas. Ilmiy tushuntirish uchun xarakterli v;i ahamiyatli bolgan farqlarga qaram asdan ulardagi umum iy т а / m unni aniqlash im konini beradigan m azm unni belgilab o‘tishimiz mumkin. Tuzilma deganda ko‘p hollarda hodisaning ayrim tashqi yoki tadqiqot obyekti ko‘rinishi kabi ifodalash deb tushuniladi. Obyekl ko‘rinishi, uni tavsiflash im konini berishi aniq, lekin o‘z-o‘zidan uni tushuntirmaydi. Hodisa yoki muayyan tamoyil bo‘yicha tuzil gan tadqiqot obyekti ko‘rinishida ayrim butunlik ko'rinishi m um ­ kin. Tuzilma bu butun obyekt elem entlarining o‘zaro munosabat larining barqaror ko‘rinishi hisoblanadi. Obyekt tuzilm asini tahlil qilishda turli tushunchalar dastlab ki element bo‘lib hisoblanadi. Shakl tushunchasi tuzilm aning rivojlangan tushunchasidan olingan. Shu bilan birga ushbu tu shunchada tuzilmaviy tadqiqot g‘oyasi mavhum tarzda aks eta di. Zamonaviy nuqtayi nazarda shakl — m azmun tuzilmasi deb qabul qilinishi m um kin. Biroq bunday tasdiq, tuzilm a nima ekanligini bilgan holatda muayyan m a’noni olishi m um kin, ya’iu tuzilm a shakldan qat’i nazar aniqlanishi mum kin. Shakl tushunchasi bilan bir qatorda, obyekt tuzilm asining tu shunchasini tahlil qilish, masalan, ushbu tuzilm ani bilish bir lamchi va yetarlicha umumiy tushuncha kabi bo‘ladigan tizim tushunchasidan boshlanadi. Agar tizim m a’lum bo‘lsa, tuzilma tizim ning ayrim jihati kabi, xususan, invariant xususiyatlar birli gi kabi namoyon bo‘ladi. Tadqiqot jarayonida obyekt ayrim ti zim sifatida dastlab namoyon bo‘ladi, keyin berilgan tizimda elementlarning barqaror munosabatlarining qonuniy ko'rinislii aniqlanadi.
Tizim sifatida har qanday obyektni tasavvur qilish imkoniyati bir tom ondan, dunyoning behad xilma-xillikdaligi ga va uning har qanday elementiga, boshqa tom ondan, o‘ziga xos bo‘lgan insoniy bilimlarga, ushbu dunyo xilm a-xilligining butun ligidan chalg‘ish, uni muayyan amaliy va nazariy vazifalar doi rasida cheklash imkoniyatiga tayanadi. H ar qanday obyekt har do 92 Ini tizim sifatida keltirilishi m um kin. Yevklidli makondagi nuqta - bu x, y, z koordinatalar tizim i hisoblanadi. Atom bu elementar /.arralarning muayyan tizim idir. Tirik organizm bu organlar, 10‘qim alar va shu kabilar tizim i hisoblanadi. Bilishning birinchi bosqichida obyektni tizim sifatida ko‘rish uchun uni qismlarHii ajratish zarur, masalan, makonga oid cheklangan qism larni iiniqlash yoki obyektni qismlarga ajratishning boshqa shakllarini topish, keyin obyektning butun ko'rinishidagi ushbu qism lar munosabatlarini tasdiqlash zarur. Obyektni tizim sifatida ifodalagnn holda, obyektning tarkibiy qism larining dastlabki ko‘rinishini o'zaro munosabatlarda namoyon qilamiz. Tizim ko‘p hollarda qismlar yoki elementlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning ayrim majmui sifatida belgilanadi va bunday ta’rif tizim ning tuzilmaviy lahlilga keyinchalik o‘tish uchun tadqiqot vazifalarini muayyan shakllantirish im konini beradi. Bunda vazifalar shartiga muvofiq vii em perik bilim larning dastlabki m a’lum otlariga tayangan holda inrli tizim lar sifatida bir xil obyektni ko'rish m um kin. Obyektni li/im li ko‘rish usullar miqdori nomiga nisbatan cheklovlarga ega bo‘lmaganidek, cheklovlarga ega emas. Biroq, obyektni ti- /im sifatida ifodalagan holda, obyekt tuzilm asiga yaqinlashish unkoniga ega bo‘lam iz, lekin tuzilmaviy bog‘lanishlarning haqi- (|iy ko‘rinishini bilmaymiz. Keyinchalik, tafakkurdagi chuqur qadam butun obyektning tizimli bog‘lanishlar qonuniyatini izlashtlan iborat. Dastlab obyekt xususiyatning ayrim tizim i kabi namoyon !>o‘ladi, ushbu xususiyat obyektning butun nam oyon boiishdagi liishqi bog‘lanishlarni ifodalaydi.
Bu yerda elem entlarning ichki bog‘lanishini nazarda tutuvchi obyekt tuzilm asi nom a’lum ho'lganda ham tizim li ko‘rib chiqiladi. Butun xysusiyatlar tiziniidan tuzilm aga quyidagi shartda o‘tishi m um kin, agar ushliu xususiyatlar tabiati bilan bog‘liq bo‘lgan elem entlar va ularning barqaror bog‘lanishlari topilgan bo‘lsa, ushbu xususiyatl.irni tushuntirish im konini beradi. Tizim li va tuzilm aviy tahlillar i lementlari to‘qilgan va bir-biridan ajralmagan holatda, tizim - 93 dan tuzilm aga o‘tish uzoq muddatli bo‘lishi mum kin. U larning faqat metateoretik abstraksiya darajasida farqi boMishi mumkin. Tizimli tahlil darajasida qolgan holda, tizim lar elementlarini va ularning o‘zaro bog‘lanishlarini izlash mum kin. Bu yerda tad qiqotning u yoki boshqa berilgan shartlariga muvofiq obyekl qism larining ichki boglanishlarini izlash imkoniyati ochiladi Ushbu shartlar bilim lar tizim iga bog‘liq holda belgilanadi. Biroq, m uam m o qo‘yilishi to‘g'risida gap borganda, ushbu masala bir xil belgilanishi mum kin. Bu yerdan tizim li yondashuvning ko‘pligi, obyektni tizim ning turli to‘plam lari sifatida ko‘rib chiqish im ­ koniyati yuzaga keladi. Ko‘plilik nafaqat har tom onlam a tahlil qilish usullarini ocha di, balki o‘z ichiga bilish obyektining ixtiyoriy interpretatsiyalasli im konini oladi. Shu sababli ilmiy jihatdan ko‘p hollarda obyekl ayrim obyektiv butunlik sifatida ko‘rib chiqilmaydi va ushbu vazi fa shartining butun qismi kabi belgilanadigan tadqiqot predmetl bo‘lib qoladigan vaziyat yuzaga keladi. Vazifaning o‘zi bilish faoliyatining qonuniyatlariga asoslanadi, shu bilan birga bunday qonuniyatlar falsafiy bilim larning alohida soha predm etini o'/ ichiga olgan holda, fanning maxsus sohasi doirasida tadqiqot olili borilmaydi, obyekt uning butunligida va obyektivliligida, agar tadqiqotchi tizim li ko‘rib chiqishdan tuzilm ani bilishga o'tmasa, ilmiy bilim larning maxsus sohasidan tashqarisida qoladi. Tuzil maviy yondashuv ko‘plab tizim li ko‘rib chiqishlar orasidan zarui bog‘lanishlarning tanlab olish tam oyillarini shakllantirish ini konini beradi. Shunday qilib, tizimli yondashuv erkin gipotetik tuzilishlai im koniyatini ochadi. Tuzilmaviy tadqiqotlar qat’iy qonuniyal lar doirasida ilmiy bilim larni o‘z ichiga oladi. Klassik tabiatslni noslikda ilmiy tadqiqotning ushbu ikkita turli tiplariga gipote/a metodi va tam oyillar metodi muvofiq kelgan. Oxirgisi ishlab cln qilgan va aksiomatik metodda tizim li rivojlandi. Tizim li yon dashuvni tuzilmaviy yondashuv hisobida ta’riflash shart emas, shuningdek, tizim li ko‘rib chiqishni e’tibordan qoldirmagan hoi 94 tla, tuzilmaviy tadqiqotlar aham iyatini oshirm aslik kerak. Tuzilnici tizim dan tashqarida alohida bollm aganidek, tizim o‘z asosida liar doim tuzilm aviy bo‘lib qoladi. Tizim ning tuzilmaviy tahlili tizim ning muayyan tarkibini miqlashdan, qism larni yoki elementlarni m ukam m al tadqiqot i|ilishdan, muayyan bog‘lanishlarda ularni bir-biridan ajratmagan holda ochilishdan boshlanadi. Ushbu m unosabatlar ko‘rib chii|ilayotgan tizim ni keyingi tahlil qilishda tuzilmaviy bog‘lanish sifatida namoyon bo‘ladi. Element tushunchasi tizim tushunihasiga mos kelmaydi. Tuzilmaviy tahlil qism tushunchasidan clement tushunchasiga o‘tadi. Tizim ning dastlabki qismini .miqlagan, uning tarkibini tahlil qilgan holda, keyin ushbu tarkihini aniqlashtirgan holda tizim elem entlarini izlashga o‘tamiz. I izimli ko‘rib chiqishdan tuzilmaviy ko‘rib chiqishga o‘tam iz. Ti- /im qism ining tushunchasini tuzilm a elem entining tushunchasini .hakllantirish jarayonidagi birlamchi bosqidii kabi ko‘rib chiqish mumkin. Qism va element bir xil tushuncha bo‘lishi m um kin va ularning farqi tadqiqot darajasi bilan aniqlanishi m um kin. Biloq, ilmiy jihatdan tadqiq qilinayotgan elementlarni ochish ushI>11 tizim qism ining tushunchasini shunday aniqlashtiradiki, ushl >11 tushunchalar m azmuniga ko‘ra ushbu tushunchalar mutlaqo liar xil bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, tuzilm a ilmiy jihatdan bilishdagi tushunt ha kabi tizim ning o‘zgarmaydigan tom oni sifatida ko‘rib chiqilishi m um kin. Obyekt tuzilm asini aniqlagan holda, avvalambor obyektni tizim sifatida ko‘rib chiqam iz, ya’ni unda qismlarning iiyrim kompleksida ko‘rish mum kin. Keyin ushbu elem entlarning rlcmentliligi belgilanadi va ushbu qism larning elementliligi ti- /nnning birinchi tuzilmaviy xarakteristikasini beradi. Tuzilinaviy bog‘lanishlar o'z-o^icha holatda emas, balki yana biti.i tuzilmaviy invariantni aniqlagan holda, tizim barqarorligini llbdalanadigan bog‘lanishida m uhimdir. Tizim ning butunlik xu- .usiyati ayrim hollarda tadqiqot yakuniga ega bo‘ladi. Dastlabki rejada ko‘rib chiqilayotgan butun xususiyatlar obyektning tash95 qi ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq, ilmiy tahlil obyekl tuzilm asining natijasi kabi tushunish im konini beradi. Shunday qilib, tuzilm a elementlar birligi, ularining bog‘lanishi va tizim butunligi b o lib hisoblanadi. Tuzilma tushunchasida turli jihatlarni aniqlagan holda ko’rih chiqishning analitik usulini amalga oshiram iz. Bilish obyektiui elementlarga, ularni bog‘lanishlarga ajratish va obyektning butun xususiyatlarini aniqlash o‘z ichiga ilmiy tadqiqotning xususiyalli si fat i n i oladi. Biroq, analitik ko‘rib chiqishni sintetik ko‘rib chiqish bilan kVldirish zarur.
Bundan tashqari, keyingi sintez qilish yo'li bilan yangi natijalarga erishiladi. Tuzilma tushunchasining ana litik jihatdan qismlarga ajratish saqlash g'oyasi yoki invariant 1 iI iк asosida sintez qilinadi. Ushbu g‘oya tuzilm aning yagona tushun chasida elementlarni, ularning boglanishlarini va tizim ning bu tun xususiyatlarini sintez qilish imkonini beradigan tamoyilni bii lashtirishga xizmat qiladi. H ar qanday yagona tamoyil asosida bir tushunchada turli jihatlarni sintetik birlashtirish turi ko‘plab ilmiy tushunchalarning xususiyatli jihatlarini o‘z ichiga oladi. Tuzilma tushunchasi yordamida saqlash tamoyillari fanning umumiy prinsiplari b oia oladi. Ushbu tamoyillar, tuzilm a tu shunchasi umum iy tushuncha bo‘ib hisoblanganligi sababli, na faqat fizika sohasida, balki ilmiy tadqiqotning barcha boshqa so halarida qo‘llanilishi m um kin. Tuzilma tushunchasi tizimnini: invariantlik jihati sifatida kategoriyali m a’noga ega bo‘ladi. Tad qiqotda ilmiy yondashuvning mezoni bo‘lib, u yoki boshqa soha da o‘zining xususiyat shakllarini qabul qiladigan saqlash tamoyil lari bo‘lishi m um kin. U yoki boshqa invariantni aniqlagan holda, obyekt tuzilm asini topish m um kin bo‘lgan joyda tadqiqot sohasi da umum iylikka va zarurlikka ega boigan qonunlarning rivojlan gan tizim ining im koniyatlari ochiladi. Zamonaviy tabiatshunoslik uchun tuzilm aviy yondashuv odatiy holdir. Zamonaviy fan bo‘lgani sababli tahlillar metodiui saqlagan holda, birinchi galga ayrim m unosabatlarda sababli likning yanada rivojlangan tamoyili kabi tushunish mumkin tuzilm aviy tushuntirishlar tam oyili qo‘yiladi. Tuzilm avivlik tamoyili um um iy aham iyatga ega bo‘ladi va fanning turli Nohalarida qo‘llaniladi. Tuzilmaviy invariantlikni izlash, yoki tabiat tuzilmasini
Dekompozitsiya jarayonida bir tartibli elementlardan iboral bo‘lgan bo‘laklarning yig‘indisi o‘ziga xos dekompozitsion dar;i\l barpo etadi (ierarxiyaga asoslangan daraxt, maqsadlar va qarorlai daraxti). Bir tom ondan tahlil uchun daraxt to‘liq va batafsil, ik kinchidan ko‘zga ko‘rinadigan va o‘ng‘ay bo‘lishi kerak. Daraxtning to‘liqligi deganda uning o‘lchamligi tushuniladi (har bir bosqich dagi va umumiy elementlar soni). Daraxtning to‘liqligi tahlil ning maqsadiga bog‘liq, aniqrog‘i tadqiqotchiga masalani yechish uchun qanday miqdordagi axborot hajmi kerakligiga bog‘lii| Masalan, tizim ning diagnostika jarayonida daraxtning to'liqligl funksional sxemadan yuqori turishi kerak. Dekompozitsiya jarayo ni norasmiy jarayon bo‘lib, tizim ning chuqur o‘rganishni talab qiladi. Dekompozitsiya algoritmi quyidagi bosqichlardan iborat:
— tahlilning obyektini aniqlash va uni o‘rganib chiqish;
— tahlilning m aqsadini (maqsadlarini) aniqlashtirish;
— freym shaklidagi tizim ning andazasini barpo etish;
— bosqichning elementlarini birxillik, mavjudlik va mustaqil ligi bo‘yicha tekshirish;
— bosqichlar sonining to‘liqligini tekshirish;
— sxemaning yaroqliligini tekshirish (tahlilning maqsadiga yetish uchun).
Dekompozitsiya algoritm ini batafsil ko‘rib chiqamiz. Tali lil obyekti sifatida har qanday tizim bo‘lishi m um kin, masa lan, jarayon, m uam m o, fakt, tushuncha, sinfi, guruhi, kategoriya va h.k. Shu yerda ularning umumiy ko‘p om illardan qaramligi hisoblanadi. Tahlilning obyektini o‘rganish elem entlarning jid diy bog‘lanishlarini ko‘rishga imkon beradi. Tahlilning maqsadi ni (maqsadlarini) aniqlash daraxtning tarkibiga ta ’sir etadi. Qiym tizim larni bir nechta daraxtni barpo etish yo‘li bilan ko‘rib chi qish mum kin. M asalan, odam zod tizim i bir nechta bosqichda ko‘rib chiqilishi m um kin: — anatom ik;