Avtomatika fani haqida umumiy tushunchalar

21-variant

1.Birinchi avtomatik qurilmalarning ishlab chiqarishda qo‘llanilishi.

Avtomatika fani haqida umumiy tushunchalar

Hozirgi vaqtda xalq xo’jaligining boshqa sohalari kabi farmatsevtika sanoat ishlab chiqarishni ham avtomatlashtirish jadal suratlarda olib borilmoqda, avtomatlashtirilgan agregat mashinalar, potok liniyalari, sex va zavodlar barpo bo’lmoqda.

Inson eng avval, og’ir jismoniy mehnat turlari (energiya va harakatlantiruvchi kuch manbai vazifasini bajarish) dan ozod bo’lishga erishgan. Bu o’rinda u tabiiy manba energiyalaridan (suv, shamol va b.) foydalangan. Keyinchalik bug’ va elektr mashinalarining yaratilishi va ularning ishlab chiqarishda qo’llanilishi bilan bog’liq bo’lgan fan texnika taraqqiyotining bosqichi ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash fazasi boshlanadi.

Sanoatda qo’llanilishi mumkin bo’lgan eng birinchi texnik vosita rus mexanigi I.I. Polzunov tomonidan 1765 yilda yaratilgan. Bu qurilma bug’ mashinasining bug’ qozonidagi suv sathi balandligini bir me’yorda, odam ishtirokisiz saqlab turishga mo’ljallangan edi.

Ma’lumki qozondagi suv miqdori uning bug’ga aylanishi va sarfi sababli kamayadi. Natijada undagi bug’ bosimi ham o’zgaradi. Bu o’z navbatida  bug’ mashinalari, uning tezligi o’zgarib turishga sabab bo’ladi. Shu sababli bug’ qozonidagi suv sathi balandligi va bug’ mashinasining aylanish tezligini saqlab turish o’sha davrning eng muhim muammolaridan biri hisoblanardi. Polzunov yaratgan texnik vosita regulyator tufayli odam qozondagi suv sathi balandligini nazorat qilish, agar undagi suv sathi balandligi oldindan belgilab qo’yilgan suv sathi balandligidan kamaysa suv quyib ortib ketganda esa qozonga suv kelishini to’xtatish kabi og’ir jarayonni boshqarib turish funktsiyasini bajarishdan ozod bo’ldi.

Endi bu funktsiyani texnik qurilma regulyator bajaradi. 1784 yilda ingliz mexanigi J. Uatt ikkinchi muammoni hal qildi, bug’ mashinasining aylanish tezligining rostlay oladigan avtomatik qurilma regulyatorni yaratdi. Bu ikki texnik qurilma yordamida o’sha vaqtda texnologik mashinalarning ishonchli va o’zgarmas tezlikda ishlashi birmuncha ta’minlangan edi.

Bunday avtomatik qurilmalarining yaratilishi va sanoatda qo’llanilishi texnika taraqqiyotining ikkinchi bosqichi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bosqichi bo’ldi. Lekin bu vaqtda avtomatik qurilmalar nazariyasi hali yaratilmagan edi.

Avtomatik qurilmalar nazariyasi va avtomatika fanining yaratilishi hamda rivojlanishida Peterburg texnologiya instituti professori I.A. Vishnegradskiyning 1876-1878 yillarda e’lon qilingan:

1. Bevosita ta’sir qiluvchi regulyatorlar haqida.

2. Bilvosita ta’sir qiluvchi regulyatorlar haqida

nomli ikki ilmiy asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu sababli I.A.Vishnegradskiy avtomatika fani nazariyasining asoschisi bo’lib tanildi.
2. Avtomatika va kibernetikaning o’zaro bog’liqligi.

BAS haqida tushuncha

Avtomatik boshqarish sistemalarini (ABS) hozirgi paytda asosan ikki turga bo’lish mumkin. Birinchi tur sistemalariga boshqaruvchi va boshqariluvchi qismlar o’zaro ketma-ket bog’langan va bir-biriga ochiq zanjir bo’yicha ta’sir ko’rsatadigan ABSlari kiradi. Ochiq zanjirli ABSlarda ishlab chiqarish jarayonlari o’tadigan ob’ektlarining ishga tushishi va ishlashi, to’xtashi ma’lum vaqt oralig’ida oldindan berilgan dasturlarga muvofiq o’tadi. Ob’ektdagi texnologik operatorlarning bajarilishidagi ketma-ketlik vaqt bo’yicha yoki oldindan o’tayotgan biror operatsiyalarning tugallanishi bilan bog’liq bo’lgan tartibda, oldindan dasturlangan bo’ladi. Ob’ekt parametrining o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar progressiga ta’sir ko’rsatadi. Bunday sistemalarga eng oddiy misol sifatida asinxron dvigatelning ishga tushishi, ma’lum vaqt oralig’ida boshqarilmaydigan rejimda ishlash va ish davri tamom bo’lgach to’xtashdan iborat dasturga muvofiq ishlashini ko’rsatish mumkin.

Kibernetika (grekcha boshqarish) fani asoslarini Norbert Vinner o’zining 1948 yilda chiqqan “Kibernetika yoki hayvon va mashinada boshqarish va aloqa” degan kitobida bayon qilingan. Uning ta’rificha kibernetika mexanizmlar, organizmlar va jamiyatdagi boshqarish va bog’lanishlar to’g’risidagi fan bo’lib, mazkur fanning asosida turli fizik tabiatga xos bo’lgan sistemalardagi boshqa jarayonlarga umumiy nuqtai nazardan qarash va ular uchun boshqarishning matematik nazariyasining yaratish mumkinligini to’g’risidagi fikr yotadi.

Kibernetikaning muhim ahamiyatga ega, u avtomatlashtirish fanining nazariy asoslarini o’z ichiga oladi.

Kibernetikaning bir qator falsafiy ahamiyatlari ham bor. Bularning eng muximi ob’ektiv olamning mavjud ma’lumot jarayonlar bilan aloqadorligini ochib berishdir. Kibernetika dialektik materializmga asoslanadi. U materiya dunyoning birdan bir negizi jonli tabiat, jamiyat va mashinalardagi hodisa va narsalarning boshqarilish qonunlari o’zaro umumiy bog’lanishda ekanligi, ulardagi harakat va rivojlanish esa ichki qarama-qarshiliklar va ular haqidagi ma’lumotlar asosida vujudga kelishini tasdiqlaydi.

Kibernetika fani boshqarish to’g’risidagi ilmiy bilishning uch asosiy yo’nalishini o’z ichiga oladi:

1. Texnik kibernetika-sanoat kibernetikasi. Bunda sanoat ishlab-chiqarishi ob’ektlardagi boshqarish jarayonlari o’rganiladi.

2. Biokibernetika. Bunda biologik sistemalardagi boshqarish jarayonlari o’rganiladi.

3. Iqtisodiy kibernetika. Bunda iqtisodiy sistemalardagi boshqarish jarayonlari o’rganiladi.

Kibernetikaning avtomatika fani bilan bog’liqligi va farqi shundaki kibernetika yopiq zanjirli informatsion avtomatik sistemalardagi boshqarish jarayonlari o’rganiladi.

Texnik kibernetika vaboshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi kursining asosiy maqsadi ishlab chiqarish jarayonlarining mehnat unumdorligini oshirish, boshqarish jarayonlarini intensivlash, mahsulot sifatini pasaytirmay katta boshqarish samarasiga erishishni ta’minlaydigan texnik vositalar kompleksi, ularning ishlash printsipi va usullarini asoslash va ishlab chiqarishga tadbiq qilishdan iborat.

Boshqarishning avtomatik sitemasi deb, alohida lokal texnologik jarayonlarning berilgan dastur asosida o’tishini odam ishtirokisiz ta’minlay oladigan boshqaruvchi va boshqariluvchi sistemalardan iborat texnik qurilmalar sistemasiga aytiladi. Texnologik mashinani ishga tushirish, to’xtatish, harakat yo’nalishi va tezligini o’zgarishi kabi operatsiyalarni bajarish uchun xizmat qiladigan ABS ob’ektining biror texnologik parametrini (harorat, bosim, suyuqlik balandligi, tezlik, namlik, balandlik va b) texnologik jarayon davomida rostlab turish uchun xizmat qiladigan sistemalar yoki ob’ektning texnologik parametri oldindan berilgan qonunga muvofiq o’zgartirish sistemalari texnalogik jaroyonlar, himoya va signallash vazifalari va hk.larni insonning bevosita ishtirokisiz bajarish uchun xizmat qiladigan texnik qurilmalar boshqarishning lokal avtomatik sistemalarini tashkil qiladi.

Boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi deb, ma’lumotlarga ishlov berishni EHMlar yordamida avtomatlashtirish hamda boshqarish masalalarining echimining iqtisodiy matematik usullar asosida topish va bunda insonning ishtirok etishini ko’zda tutadigan ko’p pog’onali murakkab sistemalar kompleksiga aytiladi. Bu sistema boshqarish to’g’risida echimlarning pishiq va asoslangan bo’lishini boshqarish jarayonini yuqori operativlik va tezliklarda o’tishini ta’minlash va boshqaruvchi zvenoni mehnat faoliyatini engillashtirishni ko’zda tutadi. Yangi progressiv texnika va yangi usullar bilan ta’minlanishi tufayli bu sistemada boshqarish mehnati intensivlashadi. BASlarda yuqoridagi vazifalarni EHM bajaradi. Ob’ektiv boshqaruvchi, ta’sir ko’rsatuvchi vazifasini boshqaruvchi mashinalardan olingan ma’lumotlar asosida operator bajaradi.

Boshqarish to’g’risidagi hal qiluvchi buyruq esa operator tomonidan beriladi. Buning uchun ma’lumotlarni tasvirlovchi qurilma yoki boshqaruvchi EHM dan olingan signalni hisobga olgan holda boshqarish haqida qaror qabul qiladi va sistemaning boshqarish organiga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish organi o’z navbatida lokal avtomatik sistemaning ijro etuvchi elementi va rostlash organiga ta’sir qilib, operatsiyalarni amalga oshiradi.

BAS quyidagi sinflarga bo’linadi:

1. Boshqarish darajasi bo’yicha.

A) umumdavlat BAS

B) Soxa bo’yicha BAS vazirlik doirasi bo’lib, vazirlikka tegishli tashkilotlar alohida yoki UBAS tarkibida boshqarish.

V) hududiy BAS umumiy hududiy tumanlarni alohida yoki SBAS yoxud UBAS tarkibiga kirgan holda boshqarish.

G) Ishlab chiqarish birlashma BAS ishlab chiqarish boshqarmalarini alohida yoki SBAS yoxud UBAS tarkibida bo’lgani holda boshqarish .

D) Korxona BAS ishlab chiqarish korxonalarini alohida yoki birlashma BAS yoxud firma BAS tarkibiga kirgan holda boshqarish .

2. Boshqarish ob’ektining xarakteri bo’yicha:

A) Texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi texnologik jarayonlarni boshqarish uchun qo’llaniladi.

B) Tashkiliy boshqarishning avtomatlashgan sistemasi iqtisodiy va sotsial sistemalarda xizmatchilardan iborat jamoani boshqarish uchun qo’llaniladi.

V) Boshqarishning yig’ma sistemasi TBAS va TPBAS ni yagona bir sistemasiga birlashtiradi.

3. Funktsional qo’llanilishi bo’yicha: reja hisoblari, moddiy texnika ta’minoti, davlat statistikasi, ilmiy texnika progressi va boshqa sinflarga bo’linadi.

4. Ishlab chiqarish xarakteri bo’yicha: ishlab chiqarish bo’yicha jarayonlar uzluksiz , diskret turlarga bo’linadi. Ishlab chiqarishning har bir turi uchun alohida korxona boshqarishining avtomatlashtirilgan sistemasi qo’llaniladi.

3. O’lchov asboblari va avtomatlashtirish

vositalarining davlat sistemasi

Boshqarish jarayonlari, samaradorligi ko’p jihatdan texnologik jarayon haqidagi ma’lumotlarni to’g’ri va yuqori aniqlikda aks ettiradigan o’lchov asboblari sezgichlarning bo’lishini talab qiladi. Sezgichlardan olingan ma’lumot boshqaruvchi EHM sistemasiga undan ijro etuvchi elementlar sistemasiga ta’sir qiladi. Boshqaruvchi ma’lumotlar bir qator avtomatika elementlari, nazorat o’lchov asboblari orqali o’lchanadi. Agar bu sistemalar, elementlar va ular orqali o’tadigan signal soddalashtirilmasa umuman bir me’yorga keltirilmasa boshqarish sistemalari qurilishida katta iqtisodiy va tashkiliy tartibsizlikka yo’l qo’yilgan bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarning ko’pligi va turli –tumanligi sababli, sezgichlar, signal beruvchi elementlar, boshqarish elementlari, EHM nazorat o’lchov asboblarining behisob ko’p va turli xil fizik tabiatga (elektrik , pnevmatik, gidravlik va boshqalar) xos bo’lishi nazarga olinganda aytib o’tilgan tartibsizlik va iqtisodiy zararlarning qanchalik katta bo’lishini tasavvur qilish qiyin emas.

O’lchov asboblarining davlat sistemasi bu kamchiliklarning bo’lmasligini, o’lchov asboblarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishda yagona tartib o’rnatish choralarini amalga oshirishni ko’zda tutadi.

O’lchov asboblarining davlat sistemasi (ADS) 3 ta asosiy elektrik, pnevmatik va gidravlik tarmoqlarga bo’linadi. Bajaradigan vazifasi bo’yicha asboblar ob’ektlardan ma’lumotlarni sezib oluvchi, signallar uzatuvchi va ishlov beruvchi qurilma, ijro etuvchi elementlar sistemalariga bo’linadi. Bulardan tashqari ikki tarmoq sistemalari elementlari bajaradigan vazifalarni birlashtiruvchi signal turlarini biridan ikkinchisiga o’zgartiruvchi universal elementlar ham ADS ga kiradi. har bir tarmoq uchun davlat standarti tomonidan o’lchov asboblari va bloklariga kiruvchi va ulardan chiquvchi signallar miqdorini oldindan aniqlab bo’lmaydi.

4. Kurs predmeti va uning vazifalari

Avtomatika fani dinamik signallarda mavjud bo’ladigan bog’lanishlar va avtomatik boshqarishlarning umumiy qonunlarining o’rganadigan kibernetika fanining texnikaga oid tarmog’i bo’lib, avtomatik sistemalar nazariyasini ularni hisoblash va qurish printsiplarini o’z ichiga oladi: texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun xizmat qiladigan tadbiqiy fan hisoblanadi. Avtomatika va avtomatlashtirish kursi avtomatik signallar nazariyasi va uni tuzish usullari, avtomatik boshqarish va rostlash printsiplarini texnologik parametrlarini o’lchash, avtomatik nazorat, himoya va signallash sistemalarining ilmiy printsiplari, shuningdek ularni tuzish uchun qo’llaniladigan texnik vositalar avtomatika elementlarining tuzilishi, xususiyatlari, qo’llanilishini o’rganadi.

Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish kursini o’rganishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishni keng rivojlantirish va takomillashtirish asosida texnologik mashinalarning optimal rejimlarda ishonchli ishlashini, mahsulot sifatini yuqori ko’rsatishlarga ega bo’lishini va shu bilan birga muhim mehnat madaniyatining yuqori bo’lishidan iborat.

Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishdan maqsad texnologik jarayonlar va texnologik mashinalar avtomatlashtirish printsiplariga, imkoniyatlariga to’la amal qilingan holda tayyorlangan bo’lishi kerak.

Yuqorida aytilganlarga ko’ra, shu soha mutaxassislariga avtomatik boshqarish va rostlash nazariyasi asoslarini o’rgatish, o’lchov usullari, o’lchov asboblarining tuzilishi va ishlash printsipi, sxemalari va xususiyatlarini tushuntirish, avtomatikaning kontaktli va kontaktsiz elementlarning tuzilishi, ishlash printsipi va xarakteristikalarini o’rganish va shuningdek ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish, texnologik parametrlarni avtomatik rostlash, nazorat, himoya va signallash avtomatik sistemalarning sanoatda qo’llanilishi haqida bilimga ega bo’lishlariga ko’maklashishdan iborat.

2.Kichik» mexanizatsiyaning texnik vositalari

Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari Avtomatika elementi deb o‘lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o‘zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to‘rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo‘ladi (1.1- jadval): a) oddiy bir martali (birlamchi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; b) ketma-ketli to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; v) differensial sxemali; g) kompensatsion sxemali. Oddiy o‘lchash o‘zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo‘ladi. Ketma-ketli o‘zgartgichlarda esa (b) oldindagi o‘zgartirgichning kirish ko‘rsatgichi keyindagi o‘zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o‘zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o‘zgartirgich esa chiqish elementi deb yuritiladi. O‘zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o‘zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi. Differensial sxemali o‘lchash o‘zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‘lganda qo‘llaniladi. Kompensatsion sxemali o‘zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o‘zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta‘sirlarga deyarli bog‘lik emasligi bilan ajralib turadi. Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo‘lib, quyidagi funksiyalardan birini bajaradi: - nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko‘rinishdagi signalga o‘zgartirish (birlamchi o‘zgartgich - datchiklar); - bir energiya ko‘rinishidagi signalni boshqa energiya ko‘rinishdagi signalga o‘zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va xakozo o‘zgartgichlari); - signal tabiatini o‘zgartirmasdan uning kattaliklarini o‘zgartirish (kuchaytirgichlar); - signalning ko‘rinishini o‘zgartirish (analog-raqam, raqam analog o‘zgartkichlari). - signalning formasini o‘zgartirish (taqqoslash vositalari), - mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), - signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), - signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), - programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar), - bevosita jarayonga ta‘sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar). Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bo‘lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: - statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; - uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsiyentlari); - xatolik (nostabillik); - sezgirlik chegarasi. Хar bir avtomatika elementi uchun turg‘unlashgan rejimda kirish Х va chiqish signallari U orasida u=f(x) bog‘liqlik mavjud. Ushbu bog‘liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi. Ko‘rinish bo‘yicha (1.2.-rasm) avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli. Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg‘unlashmagan, ya‘ni Х va U qiymatlari vaqt davomida o‘zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o‘zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi. Avtomatika elementlari ma‘lum inersionlikka ega, ya‘ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o‘zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning o‘zgartirish koeffitsiyenti, ya‘ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo‘lgan nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o‘zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o‘zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffitsiyentlarni nazarda tutadi. Sifat o‘zgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga o‘tadi. Bu holda o‘zgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi. Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi – element (kirish kattaligi o‘zgarishiga bog‘lik bo‘lmagan) chiqish kattaligining o‘zgarishidan hosil bo‘lgan o‘zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining, ta‘minlash kuchlanishining o‘zgarishi va kabilar bo‘lishi mumkin. Element xarakteristikalarining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladigan hato nostabillik deb ataladi.

Yuk ortish-tushirish mashinalari va qurilmalarining eng muhim texnikekspluatatsiya parametri – unumdorlik hisoblanadi. Bu parametrdan muayyan ekspluatatsiya sharoitlarida mashinalarning kerakli sonini aniqlashda foydalaniladi. Unumdorlik, texnikaviy, ekspluatatsiyaviy va amaldagi bo‘ladi. Texnikaviy unumdorlik deganda, mashina optimal ish sharoitlarida (yuk ko‘tarishdan maksimal foydalanish; cho‘michni tez to‘ldirish va shu kabilar) bir soat uzluksiz ishlaganda ortadigan yoki tushiradigan yuk miqdori (tonna, m3 ) tushuniladi. Bu unumdorlik mashinaning pasportida ko‘rsatiladi. Uzluksiz ishlaydigan ishchi organli ortish-tushirish mashinasining texnikaviy unumdorligi W (t/soat) quyidagicha topiladi: bu erda: qn – avtomobilningyuk ko‘tarishi, t; Tq – bitta oqimning davomiyligi, s; 3600 – bir soat ichidagi sekundlar (unumdorlik 1 soat uchun hisoblanadi, sikl esa sekundlar bilan o‘lchanadi) Ortish-tushirish mashinalari va qurilmalari ishining ish sikli deganda yuk birligi ustida bajariladigan ortish-tushirish ishlarining tugallangan texnologik jarayoni tushuniladi. YUk ustida bajariladigan alohida-alohida operatsiyalarga sarflangan vaqtlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Bunday operatsiyalarga yukni ko‘tarish, surish (ko‘chirish), tushirish, tanlash (bo‘shatish), mashina yoki uning ishchi organini yuklarni keyingi partiyasiga qaytirish ishlari kiradi. Bitta siklning davomiyligi quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi: yukni gorizontal ko‘chirishda: 14 bu erda: t3, tu – yukni qamrab (ushlab, tutib) olish va tushirish (bo‘shatish) uchun vaqt, s; l– yukni ko‘chirish masofasi, m; υ1, υ2 – ishchi organ yoki mashinaning yuk bilan va yuksiz holda surilish tezligi, m/s. yukni vertikal ko‘chirganda: bu erda: h – yukni ko‘tarish balandligi, m; υ – mashina ishchi organining ko‘tarilishi (tushish) tezligi, m/s (yukli va yuksiz holatlar uchun bir xil qabul qilish mumkin) yukni qurama usulda ko‘chirganda: Ishchi organi uzlukli harakat qiladigan (cho‘mich yoki greyfer) mashinasining texnik unumdorligi quyidagicha topiladi: bu erda: υ – cho‘mich yoki greyfer hajmi, m3 ; j – cho‘mich yoki greyferning to‘lish koeffitsienti (j –); Igr – cho‘michning amalda to‘lgan hajmi, m3 . Texnik unumdorligini tonna bilan ifodalash uchun cho‘mich hajmini yukning hajmiy massasi (zichligi)ga ko‘paytiriladi. Hajmiy massa (t/m3 ) esa spravochniklarda berilgan. Vji – cho‘michda bitta sikl davomida ko‘chirilayotgan yuk massasi (qr). Ishchi organ uzuluksiz ishlaydigan mashinalar donali yuklarni ortirayotgandagi ko‘chirayotgandagi yoki tushirayotgandagi texnik unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: bu erda: υ – mashina ishchi organining harakatlanish tezligi, m/s; qn – bittayuk massasi, t; a – mashinaning ishchi organida turgan yuklar orasidagi masofa, m. Ag‘darma yuklarni uzluksiz oqim bilan ko‘chirishda, ortish yoki tushirishda mashinaning unumdorligi (m3 /s) W=3600/n formulasi orqali topiladi. Fυ – mashinaning ishchi organi 1sek ichida ko‘chiradigan yuk hajmi. Bunda υ – ishchi organning harakatlanish tezligi yoki yuk oqimining chiqish, tezligi qat’iy kattalik hisoblanadi. F – qo‘chirilayotgan yuk qatlami kundalik kesimining yuzasi; ishchi organning berilgan tavsifidan (masalan, qirg‘ichli pogruzchiklarda qirg‘ich 15 yoki tarnovning eni va balandligini ko‘paytirib, shpenli pogruzchiklar yoki transporterlarda doira yuzasini aniqlab) yoki yuk qatlamining shakli mavhum bo‘lganda kundalik kesim yuzasini o‘lchab aniqlanadi. Agar mashinani ishchi organi uzluksiz ishlasa va cheksiz tasma yoki cho‘michlari bir zanjir ko‘rinishida bo‘lsa (masalan, ko‘pcho‘michli pogruzchik), texnik unumdorlik (t/soat) ko‘yidagicha aniqlanadi: Pnevmatik va gidravlik qurilmalarning texnik unumdorligi (t/soat) quyidagicha topiladi: bu erda: γ – atmosfera havosi yoki suvning zichligi, kg/m3 ; μ – materialning havo yoki suv bilan aralashmasining massa konsentratsiyasi; vaqt birligida ko‘chiriladigan material (yuk) massasining shu vaqt ichida sarflanadigan havo yoki suv massasiga nisbati bilan aniqlanadi: Uv – havo yoki suv sarfi, m3 /sek. Havo yoki suv sarfi quyidagicha topiladi: bu erda: υ – havo yoki suvning ishchi tezligi, m/sek; d– quvur o‘tkazgichning ichki diametri, m. Mashina va qurilmalarning ekspluatatsiya unumdorligi deganda, muayyan ekspluatatsiya sharoitlarida, bir soat davomida ishlanishi mumkin bo‘lgan yuk miqdori (t yoki m3 ) tushuniladi. Bunda mashinadan vaqt va yuk ko‘tarish qobiliyati bo‘yicha foydalanish ko‘zda tutiladi. Bu unumdorlik ortish-tushirish ishlarini mexanizatsiyalash loyihasini tuzishda, ishlab chiqarish programmasini hisoblashda, mashinalarning zaruruiy miqdorini aniqlashda va transport vositalarining ortish-tushirish ishlarida turish me’yorini belgilashda foydalaniladi. Mashinadan vaqt bo‘yicha foydalanishni belgilash uchun mashina ishining jadallik koeffitsienti (ηn) ishlatiladi. U mashina ishlagan vaqt (Tr) lar yig‘indisining naryadda bo‘lish vaqti (Tn)ga nisbati bilan aniqlanadi: Ekspluatatsiya unumdorligini aniqlash uchun texnik unumdorligini ηn ga va yuk ko‘tarishdan foydalanishdan koeffitsientiga (cho‘michning to‘lish koeffitsienti) ko‘paytriladi: Qn – mashina ortadigan yukning amaldagi massasi; qn – mashinaning nomanal yuk ko‘tarishi. Ba’zi hollarda, ekspluatatsiya unumdorligini aniqlashdi, mashinaning malakasi ham e’tiborga olinadi. Bunda topishli koeffitsient kiritiladi. Mashinaning malakasi pastroq bo‘lsa, ekspluatatsiya unumdorligi 15-20% kamaytiriladi. 16 Mashina va qurilmalarning amaldagi unumdorligi bir soat yoki ish smenasida ishlangan yuk miqdori (t yoki m3 ) bilan o‘lchanadi. Ishlovdan o‘tgan yukning umumiy hajmini soatlar yoki smenalar soniga bo‘lib topiladi. Bu ko‘rsatkich plan topshiriqlarining bajarilishini tahlil qilish va ortish-tushirish mashinalaridan foydalanish jadalligini topish uchun ishlatiladi