Автоматизированные системы управления и информатизация железнодорожного транспорта

---

Мa’ruza №33 - Avtomatlashtirilgan tizimlarning temir yo‘l sohasida 
qo‘llanilishi. 
Temir yo'l transporti O’zbekiston Respublikasining xalq xo'jaligining eng katta 
tarmoqlaridan biridir. Uning yordami bilan mamlakatimizdagi transportning 
yarmidan ko'pi amalga oshiriladi. Temir yo'l transportida boshqaruv ob'ektlari va 
7,5 ming km dan ortiq tarmoq orqali tarqatiladi. Texnik asbob-uskunalarning, 
harakatlanuvchi tarkibning, zaxiralarning tezkor o'zgarishi sharoitida o'z vaqtida va 
samarali harakat qilishlari uchun etarli zaxiralarga ega bo'lish zarurati yuk 
tashishni tashkil etishni talab qiladi. 
Shunday qilib, temir yo'l transportining bunday keng tarmoqda optimal va 
xatosiz ishlashini ta'minlash uchun moslashuvchan va yuqori sifatli siyosat yuritish 
zarur, umuman transportning tezkor sifati uning tezkor boshqaruviga bog'liqdir. 
O'zaro bog'liq bo'lgan bunday ulkan majmuani o'z vaqtida boshqarish va 
boshqarishga erishib bo'lmaydi, faqat rahbarlarning kasbiy fazilatlariga ega. 
Murakkab va ko'p qirrali vazifalar har qanday rahbarning kuchiga kirmaydi. Ushbu 
muammodan chiqish yo'li - kompyuterlarda ko'p mehnat talab qiladigan va hajmli 
va kunlik takrorlanadigan vazifalarni qo'yish. 
Temir yo'llarni ekspluatatsiya qilish muammolarini hal qilish uchun 
kompyuterlardan foydalanishga 50-yillarning oxirida asos solingan. Asta-sekin 
elektron mashinalar va matematik usullardan foydalanish kontseptsiyasi, 
shuningdek to'plangan tajriba va texnik potentsial temir yo'l transporti 
boshqaruvining avtomatlashtirilgan tizimini (АСУЖТ)yaratilishiga olib keldi. 
АСУЖТ ning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: sanoatni va, birinchi 
navbatda, uning operatsion faoliyatini boshqarish sifatini oshirish, ishlab chiqarish 
bo'linmalarini 
rejalashtirish 
va 
tezkor 
boshqarishning 
barcha 
turlarini 
optimallashtirish, asosiy vositalar, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona 
foydalanish, ortib borayotgan transport hajmini o'zlashtirish, texnik va iqtisodiy 
ko'rsatkichlarni yaxshilash.
Bosqichma-bosqich avtomatlashtirilgan jarayonlarni boshqarish tizimi mehnat 
unumdorligi va transport jarayonining sifatini oshirish, vaqt, mehnat va moddiy 
resurslar, xususan poezdlar, vagon va lokomotivlarning ishdan chiqishini bartaraf 
etish kabi muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni bajarishga yordam beradi. 
Har bir AБТ aniq maqsadlarga erishishga qaratilgan bo'lishi kerak. Maqsadga 
erishish mezonlari belgilanishi kerak, ularning soni belgilanishi mumkin. Shunday 
qilib, har bir AБТ uchun boshqarish ob'ekti, boshqarish funktsiyalari, boshqarish 
darajasi, maqsadga erishish mezonlari va maqsadga erishish mezonlari aniqlanishi 
kerak. AБТ odatda ikki qismga bo'linadi: funktsional va ta'minlovchi. 

---

- ta'minlovchi qism; 
- funktsional qismi; 
- texnik yordam; 
- математик ta'minot; 
- dasturiy ta'minot; 
- axborot ta'minoti; 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (АБТ) - bu avtomatika va kompyuter 
texnologiyalaridan foydalangan holda boshqarish funktsiyalarini amalga oshirish 
uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlashni amalga oshiradigan 
ob'ektning samarali ishlashini ta'minlaydigan tizim. 
АБТ funktsiyasi - ma'lum bir maqsadga erishishga qaratilgan harakatlar 
majmui. Shu bilan birga, АБТ funktsiyalari boshqaruv jarayonining elementlari 
sifatida tushuniladi: ma'lumot to'plash, uni tahlil qilish yoki sintez qilish 
(umumlashtirish); vaziyatni baholash; nazorat harakatlarining variantlarini ishlab 
chiqish (operatsion reja); qaror qabul qilish va nazorat harakatlarini ijro etish 
uchun topshirish. 
AБТ funktsiyasi - ma'lum bir maqsadga erishishga qaratilgan harakatlar 
majmui. Shu bilan birga, AБТ funktsiyalari boshqaruv jarayonining elementlari 
sifatida tushuniladi: ma'lumot to'plash, uni tahlil qilish yoki sintez qilish 
(umumlashtirish); vaziyatni baholash; nazorat harakatlarining variantlarini ishlab 
chiqish (operatsion reja); qaror qabul qilish va nazorat harakatlarini ijro etish 
uchun topshirish. 
Boshqarish ob'ektiga qarab ular quyidagilarga ajratadilar: agar boshqarish 
ob'ekti mahsulotni ishlab chiqarish, qayta ishlash yoki tashish (harakat) ning 
texnologik jarayoni bo'lsa, texnologik jarayonlarning AБТ; Iqtisodiy (statistika) 
ma'lumotlarni qayta ishlashga asoslangan tashkiliy boshqaruv. 

---

Haqiqiy jarayonlardan ob'ektning holati to'g'risida ma'lumotni kechiktirish 
vaqtining ruxsat etilgan vaqtiga qarab quyidagilar ajratiladi: real vaqtdan AБТ, 
bunda real jarayondan ma'lumotlarni kechiktirish vaqti texnik va texnologik 
imkoniyatlar bilan belgilanadi va soniyalarda o'zgarib turadi; Uzoq vaqt kechikish 
bilan (ma'lumotni qayta ishlash rejimi) ma'lumot asosida ishlaydigan avtomatik 
boshqaruv tizimlari. Amalga oshirilgan boshqarish funktsiyalariga qarab, axborotni 
AБТ ajralib turadi (bu holda boshqarishning birinchi qismining funktsiyalari 
avtomatlashtirilgan) va barcha elementlarni avtomatlashtirishni amalga oshiradigan 
axborotni boshqarish, qaror qabul qilishdan tashqari mumkin.