Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

1.2 .5 . Bir nuqtali «M ono-Jetronic» purkash tizimi
Yengil avtom obillarning benzinli dvigatellari u c h u n b ir nuqtali 
purkash tizim i birinchi bo r 1975-yilda «Bosch» (G erm an iy a) firmasi 
to m o n id a n ishlab chiqildi. Bu tizim « M o n o -Je tro n ic » n o m in i oldi 
va birin ch i b o r «Volkswagen» avtom obiliga o 'rn a tild i. « M o n o -
40

---

J e tro n ic » tiz im id a faq at b itta e le k tro m a g n it fo rsu n k a b o ‘lib, u 
« L -J e tro n ic » tizim idagi kabi y o nilg‘ini ulushlab purkaydi. Lekin 
ko ‘p forsunkali purkash tizim laridan farqli oMaroq, «M ono-Jetronic» 
tizim ida y o n ilg i kiritish k lap anlarining atrofiga em as, balki a ra - 
lashtirish kam erasiga pu rk alad i. M arkaziy purkash tizim in in g m u- 
him afzalliklaridan biri shuki, u stan d art k a rb u ra to r o ‘rniga o ‘r- 
natilishi m u m k in . B undan tash q a ri, b u tiz im d a y onilg‘i bosim i 
1 ,0 -1 ,1 b ar gach a pasaytirilishi va b a ’zi ho llard a oddiy m em branali 
ben zin nasosini ishlatish im koniyatini beradi.
1 .13-rasm da « M o n o -Je tro n ic » p u rkash tizim in in g tarkibiy sxe­
masi keltirilgan. U tu tash y o n ilg l halqasidan iborat b o ‘lib, quyidagi 
e le m en tlard a n tashkil topgan: b en zobak 2, elek tro b en zo n aso s /, 
y o n ilg 'in i m ayin tozalash filtri 3, m arkaziy purkash forsunkasi 4, 
yonilg'i b o sim ining rostlagichi /5.
1 .1 3 -ra sm . B ir n u q ta li « M o n o - J e tr o n ic » y o n ilg ‘i p u rk a s h tizim i:
/ - y o n ilg 'i nasosi; 
2 -  yonilg 'i baki; 3 -  y o n ilg 'i filtri; 4 -  m ark aziy forsunka; 
5 -  havo o 'lc h a g ic h ; 6 — e le k tro n b o sh q a rish blo k i; 7 — q o 's h im c h a havo 
k lap an i; 
8 -  d ro ssel to 's iq c h a h o la ti d a tc h ig i; 9 -  relelar blo k i; 10 -  o 't o ld i­
rish k aliti; 
I I — a k k u m u la to rla r b atarey asi; 12 - d a tc h ik -ta q sim la g ic h ; 13 — 
so v itish su y u q lig in in g h a ro ra ti d a tc h ig i; 
14 — X -zond; 15 — y o n ilg 'i b osim i
ro s tla g ic h i.
41

---

T u tash y o n ilg i halqasi quyidagi vazifalam i bajaradi:
• bosim rostlagichi yordam ida yonilgM m agistralida zaru r doim iy 
bosim ni («M o n o -Je tro n ic » tizim i u ch u n 1 — 1,1 bar) ushlab turadi;
• bosim rostlagichiga o T n a tilg an p ru jinalangan diafragm a y o r­
d am id a dvigatel o ‘ch irilganida h am yonilgM qu v u rlarid a m a 'lu m
qoldiq b osim ni ( -0 ,5 b ar) saqlab tu radi. Bu dvigatel o lc h g a n d an
keyin yonilgM quvurlarida havo va bug‘ tiq in larin in g yuzaga kelishi- 
ning old in i oladi;
• yonilgM ning tu ta sh h a lq a o rq ali d o im iy h a ra k a ti hisobiga 
purkash tizim i elem en tlarin i sovitib turilishi t a ’m in lan ad i.
«M o n o -Je tro n ic » p u rkash tizim i narxi u n c h a k atta boM magan, 
m asalan , «V olksw agen-P assat», «V olksw agen-Pego», «A udi-80» 
va boshqa shunga o ‘xshash avtom obillarga oT natilgan.
E le k tro n b o sh q arish bloki (E B B ) ichki y o n u v d vigatelining 
jo riy h o lati va ish rejim ini qayd qiluvchi d a tc h ik la rd a n keladigan 
m a ’lu m o t aso sid a ishlaydi. D a tc h ik la rd a n kelgan m a ’lu m o tla r 
asosida va boshqarish b lo kining d oim iy xotira qurilm asiga jo y la sh ­
tirilgan purkash tizim ining u c h oMchamli xarakteristikasidan foyda- 
lanib, EBB m arkaziy elektrom agnit forsunkasining ochilish daqiqasi 
va u n ing davom iyligini aniqlaydi. A m alga oshirilgan hisoblashlar 
asosida EBB da m arkaziy purkash forsunkasini boshqarish u c h u n
elektr im pulsli signal shakllanadi. Bu signal forsunka m agnit sole- 
noidining ch ulg‘am iga ta ’sir qiladi va yuzaga kelgan m agnit m aydon 
berkituvchi klapanni o ch ad i. N a tija d a m arkaziy forsunka 4  orqali 
ben zin 1 ,0 -1 ,1 b a r bosim ostida m ajburan aralashish kam erasiga 
purkaladi.
B enzin toMa va sam arali yonishi u c h u n yonilgM -havo a ralash - 
m asidagi benzin va havo m assasining o ‘zaro nisbati q a t’iy belgilan­
gan q iy m a td a boMib, u 1 : 14,7 ga teng boMishi kerak. Bu, yuqorida 
k o ‘rsatilgandek, stexiom etrik tarkib boMib, u n d a havoning ortiqlik 
koeffitsiyenti a = I ga ten g boMadi.
D em ak, h a r q an d a y yonilgM p urkash tizim id a silindrlarga kiri­
tilayotgan havo m assasini oM chovchi m exanizm boMishi shart.
«M ono-Jetronic» tizim ida havo massasi nisbiy usulda ikkita ko ‘r- 
satkich, y a ’ni so‘rilayotgan havo h a ro ra ti va drossel to lsiqchasining 
h olat d atch ik larid an kelayotgan m a ’lu m o tla r asosida, EB B to m o ­
n id an hisoblanadi. H avo h aro rati datchigi ju d a kichik oMchamli
42

---

y a rim o ‘tkazgichli te rm is to r b o ‘lib, u m arkaziy p u rkash fo rsu n ­
kasining yuqori qism iga, bevosita havo oqim i y o ‘liga o ‘m atilad i. 
D rossel t o ‘siqchasi holati datchigi S’rezistorli p o te n sio m e tr b o lib , 
u n in g sudralgichi drossel to 'siq c h a sin in g burilish o 'q ig a m a h k a m ­
langan. D rossel to 'siq c h a sin in g h a r b ir m u ay y an holatiga q a t’iy 
belgilangan hajm dagi o'tkazilgan havo m iqdori m os keladi. Shuning 
u c h u n bu tizim d a drossel p o ten sio m e tri havo o 'lc h a g ic h vazifasini 
bajaradi. B undan tashqari, « M o n o-Jetronic» tizim ida u dvigatelning 
yuklam a datchigi vazifasini h am bajaradi. A m m o silindrlarga s o 'r i­
layotgan h a v o n in g m assasi sezilarli d a ra ja d a h a ro ra tg a b o g 'liq
b o 'la d i. S ovuqda havo zic h ro q , d em a k , o g 'irro q b o 'lad i. H aro rat 
ortishi bilan havoning zichligi h a m , u n ing m assasi h am kam aya 
boshlaydi. H a ro ra tn in g so 'rilay o tg an havo m assasiga t a ’siri havo 
haro rati datchigi y o rd am id a hisobga olinadi.
H avo h a ro ra ti d a tc h ig in in g qarshiligi m an fiy h a ro ra t koef- 
fitsiyentiga ega b o 'lib , h arorat - 3 0 ° C dan + 20°C gacha o'zgarganda 
un ing qarshiligi 10 kO m d an 2,5 kO m gach a kam ayadi. В unda 
y o n ilg 'in in g tay an ch purkalish vaqt iga EBB to m o n id a n 2 0 - 0 % 
doirasida tuzatish kiritiladi. A gar so 'rilay o tg an havoning h arorati 
+ 20°C dan yuqori bo'Isa, havo h a ro ra ti datch ig in in g signali EBB 
to m o n id a n hisobga o lin m ay d i, y a ’ni d a tc h ik d an foydalanilm aydi.
D rossel to 'siq c h a si holati va havo harorati datchiklari ishlam ay 
qolgan taq d ird a, EBB dvigatelning aylanishlar chastotasi va sovitish 
suyuqligi h aro rati d atch ik larid an kelayotgan signallardan foyda- 
lanadi.
S o 'rilg an havo m assasi va dvigatelning aylanishlar chastotasi 
haqidagi m a ’lu m o tla r asosida EB B m arkaziy purkash forsunkasi­
ning o ch ilib turish vaqtini aniqlaydi.
Y o n ilg 'i u z a tish q u v u rla rid a g i bosim o 'z g a rm a s b o 'lg an lig i 
(« M o n o -J e tro n ic » tizim i u c h u n R =  1,0—1,1 b ar) va fo rsunka 
tirqishlari o 'z g a rm a s kattalikka ega bo'lganligi sababli forsunkaning 
ochilib tu rish vaqti purkalayotgan y onilg'i m iq d o rin i belgilaydi. 
Y onilg'i purkash daqiqasi y o n ilg 'i-h a v o aralashm asini o 't oldirish 
daqiqasi bilan bir vaqtda sodir b o 'lad i (to 'rt silindrli lY oD lar uchun 
tirsakli valning h a r 108° ga aylanganida).
S h u n d ay qilib, y o n ilg 'i-h a v o aralashm asini hosil qilish jaray o n i 
elektron boshqarilganda, o 'lc h a n g a n havo m assasiga purkalayotgan
43

---

b e n z in n i yuqori aniqlik bilan m e ’yorlash m u am m o si ju d a oson 
hal qilin ad i, lekin pirovardida, y o nilg‘in i m e ’y o rlash n in g aniqligi 
ele k tro n av to m atik a bilan em as, balki kirish datch ik lari va purkash 
fo rsunkalarining yasalish aniqligi h a m d a ishonchlilik darajasi bilan 
belgilanadi.
M arkaziy purkash forsunkasi (1 .1 4 -rasm ) b e n z o k la p a n b o lib , 
u EB B d a n kelayotgan e le k tr im pulsi y o rd am id a o chiladi. Buni 
am alga oshirish u c h u n forsunkaga harak atlan u v ch i m agnit nayzali 
solenoid 4 o ‘m atilgan. Im pulsli purkash tizim lari u c h u n klapanlarni 
yaratishdagi asosiy m u a m m o - u larn in g b erkitish m exanizm ini 
yetarli darajada yuqori tezlik bilan ishlashini t a ’m in lash d a n iborat. 
Bu m u a m m o solenoid nayzasining vaznini kam aytirish, b o sh q a ­
ruvchi im p u ls signalidagi to k n in g q iy m a tin i o sh irish , qaytarish 
p m jinasi 3  ning z a ru r elastikligini to p ish va p u rkash tirqishlari 
1 ning shaklini tan lash hisobiga yechiladi.
F orsunka tirqishlari karnaysim on kapillar q u v u rch a lar k o ‘ri- 
nishida ishlangan b o lib , ularning soni, o d a td a , o ltita d a n kam b o ‘l- 
m aydi. B unday tuzilishga ega boNgan tirqish uchidagi b u rch ak , 
yonilgMning ham karnaysim on shaklda purkalishini t a ’m inlaydi.
« M o n o -J e tro n ic » tiz im in in g m arkaziy forsunkasi purk ag ich
tirqishlarini 1± 0,1 ms dav o m id a o c h iq h olda b o ‘lishini t a ’m inlaydi. 
Bu vaqt dav o m id a (ishchi bosim 1 b a r ga teng) yuzasi 0,08 m m 2 
b o ig a n purkagich tirq ish id an 1 mg ga yaqin b e n z in purkaladi. Bu 
qizdirilgan dvigatel m inim al aylanishlar chastotasi bilan (600 1/m in) 
salt ishlaganda y o n ilg ln in g sarfi 4 1/soat ga t o ‘g lri keladi.
Sovuq dvigatelni ishga tushirish va q izdirishda forsunkaning 
ochilish davom iyligi k a tta ro q b o lib , 5—7 m s ni tashkil qiladi.
« M o n o -Je tro n ic » tizim id a drossel to ‘siqchasi h o lati datchigini 
(1.15- rasm ) ju d a katta aniqlik bilan tayyorlanishiga alo h id a e ’tib o r 
beriladi.
U n in g yurgizgich bu rilish ig a sezu v chanligi drossel o ‘qin in g
burilish burchagiga nisbatan ±0,5° ni tashkil qilishi kerak. D rossel 
o ‘qining burilish burchagiga k o ‘ra, dvigatelning ikki ish rejim ining 
b oshlanishi belgilanadi: salt (3±0,5°) va t o l a yuklam a (72,5±0,5°) 
bilan ishlash rejim lari. P o te n sio m etrn in g 4 ta rezistiv y o la k c h a s i 
yuqori aniqliligi va ishonchliligini ta ’m inlash m aq sad id a 1.15-Z? 
rasm d a keltirilg an sxem a b o ‘y ich a u lan g a n . P o te n sio m e trn in g
44

---