Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

4 .4 . Автомобиллар саройи таркиби
М ахсус и л м и й -т е к ш и р и ш и н сти ту т л ар и н и н г т а д қ и қ о т - 
л ар и га кўра ю к ав т о м о б и л л ар и с а р о й и н и н г о қ и л о н а т а р к и ­
би д а ю к кўтарувч ан ли ги к и ч и к (я ъ н и 2 т гача) ав то м о б и л ­
л а р 22-24 ф о и з н и , ю к кўтарувч ан ли ги ўртача (яъ н и 2 ,1 -5 ,0 т 
гача) 40-42 ф о и зн и ва ю к кўтарувч ан лиги катта (яъ н и 5,1 т 
д ан о р ти қ ) 32-36 ф о и з н и , ш у ж ум ладан 8 т д ан о р т и қ б ў л г а н - 
л а р и 19-21 ф о и з н и т а ш к и л эт и ш и зарур.
К е л а ж а к д а к ам ю к к ў т ар у в ч и а в т о м о б и л л а р г а т а л а б
ў зга р м а га н ҳо л д а, ў р т ач а ю к кў тар у вч и а в т о м о б и л л а р улу- 
ш и 31-33 ф о и з г а ч а к а м а й и ш и у л а р н и н г т и р к а м а б и л ан
58

---

и ш л о в ч и л а р и 8 ф о и з ва я р и м т и р к а м а л и т я га ч л ар и 2-3 ф о ­
и з н и т а ш к и л э т и ш и м а қ с а д га м у в о ф и қ д е б т о п и л г а н . 5 ,1 - 
8,0 т гача ю к кў тар у вч и а в т о м о б и л л а р г а б ў л ган тал аб 13-15 
ф о и з , 8.0 т д а н о р т и қ ю к к ў тар у в ч и а в т о м о б и л л а р 26-28 
ф о и з , б у н д а т и р к а м а б и л а н и ш л о в ч и л а р и 5-6 ф о и з ва я р и м
т и р к а м а л и т я г а ч л а р 8 -9 ф о и з м и к д о р и д а б ў л и ш и м ў л ж ал - 
л анган.
А в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и д а а с о с и й э ъ т и б о р т р а н с п о р т
в о с и т а л а р и , а в в а л а м б о р , у л а р н и н г д в и г а т е л л а р и н и т а к о - 
м и л л а ш т и р и ш г а қ а р а т и л и ш и л о з и м . А в т о м о б и л ь д в и г а - 
т е л л а р и н и н г т е х н и к д а р а ж а с и н и я х ш и л а ш з а р у р а т и н и
у л а р н и и ш л а т и ш к ў л а м и б и л а н и зо х д а ш м у м к и н . М а м л а - 
к а т и м и з д а и ш л а т и л а ё т г а н д в и г а т е л л а р с а р о й и н и н г қ у в в а - 
т и ж у д а к а т т а б ў л и б , а в т о м о б и л ь д в и г а т е л л а р и г а т о б о р а
кў п с у ю қ ё н и л г и с а р ф б ў л м о қ д а . Ш у н и н г у ч у н а в т о м о ­
б и л ь д в и г а т е л л а р и н и н г т е ж а м л и л и г и н и о ш и р и ш ва 
а в т о м о б и л л а р д а т а ш и ш м о д д и й х а р а ж а т л а р и н и к а м а й т и - 
р и ш н и н г а с о с и й й ў л л а р и д а н б и р и м а з к у р т р а н с п о р т т у - 
р и н и н г қ у в в а т с и ғ и м и н и к а м а й т и р и ш д и р . Бу м а с а л а н и
ҳал қ и л и ш д а б о ш қ а т е х н и к е ч и м л а р б и л а н б и р қ а т о р д а
ю к а в т о м о б и л л а р и н и д и з е л л а ш т и р и ш ва т и р к а м а л а р б и ­
л а н и ш л о в ч и ав т о п о е зд л а р н и к е н г қўллаш ал о ҳ и д а а ҳ ам и я т
к а с б э т а д и . К а р б ю р а т о р л и д в и г а т е л л а р ў р н и г а д и з е л л а р -
д ан ф о й д а л а н и ш а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и ту р л а р и ва у л а р ­
н и и ш л а т и ш ш а р о и т л а р и г а к ў р а ё н и л г и с а р ф и н и ў р та 
ҳ и с о б д а 1 5-30 ф о и з к а м а й т и р и ш и м к о н и н и б е р а д и . А в ­
т о м о б и л л а р н и т и р к а м а б и л а н и ш л а т и б , кў п м а с с а л и ю к - 
л а р н и т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш ҳам ё н и л г и н и с б и й с а р ф и ­
ни к е с к и н к а м а й т и р а д и .
М у т а х а с с и с л а р н и н г ҳ и с о б и г а к ў р а , ю к а в т о м о б и л л а ­
р и т а р к и б л а р и н и т а к о м и л л а ш т и р и ш у л а р н и и ш л а т и ш
х а р а ж а т л а р и н и 16 ф о и з г а ч а к а м а й т и р и ш и , ё н и л г и г а
б ў л га н т а л а б г а н и с б а т а н 27 ф о и з г а ч а ҳ а м д а и ш л о в ч и л а р - 
га б ў л г а н т а л а б г а н и с б а т а н 35 ф о и з г а ч а с а м а р а б е р и ш и
м у м к и н э к а н .
К е л а ж а к 10 й и л д а в о м и д а т и р к а м а л а р с о н и ю к кўта- 
р у в ч а н л и г и 3 -5 т б ў л ган а в т о м о б и л л а р с о н и г а н и с б а т а н
2 5-3 0 ф о и з , 5 т д а н кўп б ў л ган а в т о м о б и л л а р с о н и г а кўра 
2 -3 м ар та о р т и қ ва ҳар б и р т я г а ч а в т о м о б и л л а р и учун 3 
т а д а н т и р к а м а б ў л и ш и зар у р .
5 9

---

А в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и и л м и й -т е к ш и р и ш и н с т и т у т и - 
н и н г т а д қ и қ о т л а р и г а б и н о а н , у м у м и й ҳ аж м д а таш и л а ё т ган
ю к л ар н и н г 70 ф о и зи сам о свал -авто м о б и лл ар д а, 23-24 ф о и зи
у н и в ер сал б о р тл и ва б о ш қ а а в т о м о б и л л а р д а ҳ ам д а қо л ган и
ц и с т е р н а ва ф у р го н к у з о в л и а в т о м о б и л л а р д а т а ш и л и ш и
м а қ с а д га м у в о ф и қ д е б т о п и л г а н . А м ал д а э с а с а м о с в а л а в ­
т о м о б и л л а р д а 65 ф о и з , у н и в е р с а л а в т о м о б и л л а р д а 3 0 -3 5
ф о и з г а ч а (ю қ о р и д а б е л г и л а н га н т а в с и я д а н к а м ) м и к д о р д а
т а ш и л а ё т и р . Б у н и н г н а т и ж ас и д а х а л қ х ў ж а л и г и т а р м о к д а - 
р и қ ў ш и м ч а ч и қ и м д о р б ў л и ш и б и л а н б и р г а а в т о м о б и л ь
т р ан сп о р ти корх о н алар и ҳам да ю к эгалари н о б удгарч и ли к ка 
йўл қ ў й м о к д а л а р .
У з о қ й и л л а р м о б а й н и д а ю к а в т о м о б и л л а р и с а р о й и ю к
к ў тар у вч ан л и ги а с о с а н ўрта (2 ,1 -5 ,0 т) ва у н и в ер сал б ортли
а в т о м о б и л л а р б и л а н т ў л д и р и л га н л и г и ҳ и с о б и га у л а р н и н г
улуш и т ав си я л ар га н и сб атан ан ч а катгади р. Ю к ав т о м о б и л ­
л а р и с а р о й и т а р к и б и н и т а к о м и л л а ш т и р и ш м у а м м о с и н и н г
а ж р а л м а с қ и с м л а р и д а н б и р и бу т и р к а м а л а р б и л а н т ў л д и - 
р и ш д и р . А в т о м о б и л л а р н и т и р к а м а л а р б и л а н қ ў ш и б и ш л а ­
ти ш м е ҳ н а т у н у м д о р л и ги н и б и р я р и м б ар о б а р о ш и р и ш б и ­
л а н б и р га , т а ш и ш т а н н а р х и н и 25-3 0 ф о и з а р зо н л аш ти р ад и . 
Б у н д ан т а ш қ а р и , т и р к а м а л а р қ ў ш и м ч а д в и г а т е л л а р т ал аб
қ и л м ас л и ги м а ҳ с у л о т б и р л и г и г а н и сб ат ан ё н и л ги ва т р а н с ­
п о р т в о с и т а л ар и га т е х н и к х и зм а т к ў р сат и ш ва ж о р и й ту за- 
т и ш с а р ф л а р и н и а н ч а кам ай ти р ад и . Л е к и н ав т о м о б и л л ар н и
т и р к а м а б и л а н ф а о л и ш л а ти ш т и р к а м а л а р м ав ж у д л и ги ва 
а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и х о д и м л а р и х о ҳ и ш л а р и г а г и н а б о г- 
лик, бўли б қ о л м а й , д в и г а т е л л а р н и н г зарур то р ти ш д и н а м и - 
к а с и ва а в т о п о е зд у м у м и й м а с с а с и н и н г ҳар б и р т о н н а с и г а
т ў ғр и кел у вч и н и с б и й қ у в в а т 8 -1 0 о т ку ч и а т р о ф и д а б ў ли - 
ш и л о зи м . Т е к и с й ў л л ар д а и ш л о в ч и а в т о п о е зд л а р у м у м и й
м а с с а с и н и н г ҳар б и р т о н н а с и г а э с а д в и г а т е л н и н г н и с б и й
қуввати 4 -6 о т кучи а т р о ф и д а б ў л и ш и к и ф о я .
А втом обиль тр ан сп о р ти сам ар ад о р л и ги н и о ш и р и ш д а ю к 
к ўтарувч ан лиги катта бўлган ав то м о б и л л ар у л у ш и н и кў п ай - 
т и р и ш б и л а н б и р га к ам ю к кў тар у вч и а в т о м о б и л л а р н и
кўплаб со ти б о ли ш ёки и ш л аб ч и қ ар и ш м у ам м о си н и ҳал 
қ и л и ш л ози м . Бу м у ам м о н и к о н тей н ер л ар н и к ен г қўллаш
ҳи соб и га еч и ш м у м к и н , д еган баъ зи м утахассислар ф и к р и - 
ни ж уда ҳам тўғри д еб б ўлм ай ди. Бун дай ф и к р д у н ё бўйича
6 0

---

ю к автом обилларин и и ш л ати ш н и н г амалдаги кўрсатки члари- 
га ҳам м ос к елм ай д и . М асал ан , р и в о ж л ан ган м ам лак атлард а 
ю к кутарувчанлиги 2 т гача автом об и ллар со н и у л ар н и н г уму­
м и й м и к д о р и га ни сбатан : А Қ Ш д а 70 ф о и з н и , Г Ф Р д а 60 ф о ­
и зн и , И тали яд а 70 ф о и з н и ва Ф р а н ц и я д а 73 ф о и з н и т аш к и л
этади. Ў зб е к и с т о н н и н гу м у м ф о й д ал а н и л а д и га н авто м о б и л ь 
т р ан сп о р т и сар о й и д а бундай ав т о м о б и л л ар улуш и 5 ф о и зга 
я қ и н , бу рақам х ал қ хўж алиги б ў й и ч а ун д ан ҳам кам . А гар 
ю қ ори д а к елти ри лган давлатлардаги р а қ а м л а р н и м ай д а ф е р ­
мер хўж аликларини ҳисобга олиб, б и р -и к к и м арта кам ай ти р - 
ган и м и зд а ҳам б и з н и н г д ав л ат и м и зд аги кам ю к кўтарувчи 
автом об и ллар с о н и н и етарли д еб бўлм ай ди. К ам ю к кўтарув- 
чи авто м о б и л л ар сам ар аси ам алда б и р ҳ ай д о вч и га тўғри к е ­
лувчи ю к м а с с ас и н и н г кам л и ги б и л ан э м а с , б ал к и бундай 
ю к л ар н и ўрта ва катта ю к кўтарувчи а в т о м о б и л л ар д а т аш и ш
х ал қ хўж алиги га қ и м м ат ту ш и ш и б и л ан б ел ги л ан ад и . А й н и
вақтда я н а ш уни ҳам қай д қ и л и ш зар у р ки , кей и н ги йилларда 
қабул қи л и н ган ян ги м улкч и ли к сиёсати м ам лак ати м и зд а ҳам 
ш ахсий деҳон чи ли к ва (1)ермер хўж аликлари кўп айиш ига олиб 
келади.
К ам ю к к ў т а р у в ч и а в т о м о б и л л а р к о н с т р у к ц и я с и н и н г
с о д д а л и г и , и х ч а м л и ги ва т а ш и ш т а н н а р х и н и н г а р з о н л и г и
б и л а н а л о ҳ и д а а ж р а л и б т у р и ш и л о з и м . А в т о м о б и л ь
т р а н с п о р т и сам араси н и о ш и р и ш ва хал қх ў ж ал и ги тар м о к д а- 
р и га с и ф а т л и х и з м а т к ў р с а т и ш м у а м м о с и н и ҳал қ и л и ш
м а м л а к а т и м и з а в т о м о б и л ь с а р о й и н и и х т и с о с л а ш т и р и л га н
т р а н с п о р т в о си тал ар и б и л ан тў л д и р и ш га ҳам б о ғл и к д и р . Бу 
ерд а ш уни т аъ к и д л аш зар у р к и , и х т и с о с л а ш т и р и л га н т р а н с ­
п о р т в о с и т а л а р и н и н г б и р хил ш ар о и тл а р д а у н и в е р са л б о р ­
тл и а в т о м о б и л л а р н и и ш л а ти ш га н и с б а т а н , уларга ў р н ат и л - 
ган м ах су с у зел ва а г р е га т л а р м а с с а с и ҳ и с о б и г а , ю к к ў т а - 
р у в ч а н л и г и б и р о з к а м а я д и . Н а т и ж а д а и х т и с о с л а ш т и р и л ­
ган а в т о м о б и л л а р иш у н у м и б и р м у н ч а к ам б ў л а д и ва ҳ ар
б и р т о н н а т а ш и л га н ю к к а н и с б а т а н ў зга р у в ч а н х ар аж ат л ар
о р т и қ б ў л а д и . Ш у б и л а н б и р г а и х т и с о с л а ш т и р и л г а н а в т о ­
м о б и л лар н и қўллаш да о р т и ш -т у ш и р и ш и ш л а р и д а у л ар н и н г 
б е к о р т у р и б қ о л и ш и ҳам да ю к л а р н и н г к а м а й и ш и м и к д о р - 
л а р и к е с к и н п а с а я д и , ю к л а р н и т а ш и ш д а т а р а ва ў р о в -б о ғ - 
л о в м а т с р и а л л а р и х а р а ж а т л а р и т е ж а л а д и . И х т и с о с л а ш т и ­
р и л ган т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и и ш л а т и ш н и н г и қ т и с о д и й
61

---

с а м а р а с и кў п \о л л а р д а т р а н с п о р т с о ҳ а с и г а н и с б а т а н х и з ­
м ат қ и л и й а ё т г а н и с т е ъ м о л с о ҳ а с и г а кўп д а р а ж а д а б о ғ л и қ - 
д и р . Л е к и н ш у б и л а н б и р г а ю к л а р н и о р т и ш -т у ш и р и ш , т а ­
ш и ш га тай ёр л аш и ш л ар н и к а м а й т и р и ш ҳи соб и га тр а н с п о р т
к о р х о н а л а р и ҳам б и р м у н ч а и қ т и с о д и й с а м а р а олад и .
А втом обиль тран сп орти и л м и й -тек ш и р и ш и н сти туги н и н г 
ҳ и соб лари га кў р а ш аҳар ш ар о и тл ар и д а и ш л о в ч и автобус са - 
р о й л а р и н и н г м ақсад га м у в о ф и қ та р к и б и к ел ти р и л ган х ар а­
ж атлар э н г кам б ўли ш и учун к и ч и к классли автобуслар (п а с ­
саж и р л ар си ги м и 40 гача ) улуш и 33 ф о и зд ан о ш и к р о қ , ўрта 
классли автобуслар (п ассаж и р лар си ги м и 60 гача) 17,2 ф о и з, 
катта классли автобуслар (пассаж и рлар сигим и 80-110 гача) ва 
алоҳида катта классли автобуслар (пассаж ирлар сигим и 120дан 
о р ти қ ) 27,4 ф о и з б ў ли ш и т а в си я эти лад и . Т еги ш л и ч а, бу р а- 
қам лар ш аҳар а т р о ф и й ў н ал и ш л ар и д а 30, 29, 36 ва 5 ф о и зд а 
ҳам да ш аҳарлараро п ассаж и р л ар н и т аш и ш д а э с а 26, 24 ва 50 
ф о и зд а б ўлиш и тавси я этилади. Ш аҳарлараро п ассаж и рларга 
хизм ат қи л и ш д а алоҳида катга си ги м ли автом обилларга эҳти- 
ёж бўлмайди.