Avtomobilni boshqarish va harakatlanishda yo‘L

Avtomobilni boshqaruvchanlik deganda avtomobilning haydovchi bergan yo‘nalish bo‘yicha harakatlanishini ta’minlash xususiyatiga aytiladi. Avtomobilning boshqa foydalanish xususiyatlaridan ko‘ra ko‘p- roq boshqaruvchanlik haydovchi bilan bog‘liqdir. Boshqaruvchanlikni yaxshi ta’minlash uchun avtomobilning konstruktiv ko‘rsatkichlari haydovchining psixofiziologik tavsifnomasiga mos kelishi kerak.
Avtomobilning boshqariluvchanligi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan baholanadi:

• 
  avtomobilni aylanma harakatlanishida, egrilik trayektoriyasining chekka qiymati;
  
• 
  egrilik trayektoriyasi o‘zgarishida tezlik qiymatining chekka miqdori, avtomobilni boshqarishda sarflanadigan energiya miqdori;
  
• 
  berilgan harakat yo‘nalishidan avtomobilning o‘z-o‘zidan chetga chiqish qiymati miqdori.
  

Boshqariladigan g‘ildiraklar yo‘l notekisliklari ta’siridan doimiy ravishda o‘zining neytral holatidan chetga chiqib turadi. Boshqariladigan g‘ildirakning neytral holatini saqlashi va burilishdan keyin o‘z neytral holatiga qaytish qobiliyati boshqariladigan g‘ildiraklar stabilizatsiyasi deyiladi. Boshqariladigan g‘ildiraklar og‘irlik stabilizatsiyasi va tezlik stabilizatsiyasi kabi turlarga farqlanadi.
Og‘irlik stabilizatsiyasida oldingi osmaning shkvoreni ko‘ndalang qiyaligi bilan ta’minlanadi. G‘ildirak burilganda shkvoren ko‘ndalang qiyaligi sababli avtomobil ko‘tariladi, lekin u o‘z og‘irligi bilan burilgan g‘ildirak avvalgi holatiga qaytishga harakat qiladi (12-rasm(a)).
Tezlik stabilizatsiyasi momenti shkvorenning bo‘ylama qiyaligi natijasida vujudga keladi. Shkvoren shunday joylashganki, uning yuqori uchi orqaga, pastki uchi esa oldinga yo‘nalgan. Shkvoren o‘qi yo‘lni shina bilan yo‘l kontakti oldidan kesib o‘tadi. Shuning uchun avtomobilning harakatlanish paytida dumalash qarshiligi kuchi shkvoren o‘qiga nisbatan stabilizatsiya momentini vujudga keltiradi (12-rasm(b)).


a b

12-rasm. Og‘irlik va tezlik stabilizatsiyasi momentlari vujudga kelish prinsipi.

Rul mexanizmi va rul boshqarmasi texnik soz bo‘lgan avtomobil burilganidan keyin boshqariladigan g‘ildiraklar va rul chambaragi haydovchining ko‘magisiz neytral holatni egallashi kerak.

Rul mexanizmida chervyak rollikka nisbatan biroz qiya joylashgan. Shu sababdan o‘rta holatda cherviyak va rolik oralig‘i kam va nolga yaqin, rolik biror tomonga siljiganda oraliq ko‘payadi. Shuning uchun g‘ildiraklar neytral holatda bo‘lganda rul mexanizmida ishqalanish
yuqori bo‘ladi. Bu esa g‘ildiraklar stabilizatsiyasiga ko‘maklashadi.
Rul mexanizmining noto‘g‘ri sozlanishi, rul yuritmasidagi katta oraliqlar (lyuft) stabilizatsiya yomonlashishiga va avtomobil harakat yo‘nalishida tebranishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Boshqaruvchi g‘ildiraklari stabilizatsiyasi yomon avtomobillar o‘z-o‘zidan harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi, uni to‘g‘rilab turish uchun haydovchi uzluksiz rul chambaragini burib turadi. Boshqariluvchi g‘ildiraklar stabilizatsiyasi yomon bo‘lganda haydovchidan ma’naviy va jismoniy kuch talab qiladi, rul yuritmasi detallari va shina aylanishi oshadi.
Burilishda harakatlanganda boshqariladigan ichki va tashqi g‘ildiraklar har xil radiusli aylanalar bo‘ylab dumalaydi.
G‘ildiraklar sirpanmasdan dumalashi uchun ularning o‘qi bir nuqtada kesishishi shart. Bu shartning bajarilishi uchun boshqaruvchi g‘ildiraklar har xil burchakka burilishi lozim. Avtomobil g‘ildiraklari har xil burchakka burilishini rul trapetsiyasi ta’minlaydi. Burilish markaziga nisbatan tashqi g‘ildirak ichkaridagiga qaraganda hamma vaqt kam burchakka buriladi, g‘ildirakning burilish burchagi qancha ko‘p bo‘lsa, farq shuncha ko‘p bo‘ladi.
Avtomobilning boshqaruvchanligiga shinalarning elastikligi ta’sir ko‘rsatadi. Avtomobilga yonlanma kuch ta’sir etganda shina deformatsiyalanadi va g‘ildirak avtomobil bilan birga kuch ta’sir etgan yo‘nalishga siljiydi. Yonlanma kuch qancha katta va shina elastikligi yuqori bo‘lsa, siljish shuncha ko‘p bo‘ladi. Shinaning aylanish tekisligi va harakatlanish yo‘nalishi orasidagi burchak Toyish burchagi deyiladi.
Orqa va oldingi g‘ildiraklar bir xil burchakda toyganda avtomobil berilgan harakat yo‘nalishini saqlaydi, lekin toyish burchagi miqdorida burilgan bo‘ladi. Bunga neytral buriluvchanlik deyiladi. Agar oldingi o‘q g‘ildiraklarning toyish burchagi orqa o‘q g‘ildiraklar toyish burchagidan ko‘p bo‘lsa, avtomobil burilishda harakatlanganda haydovchi bergan burilish radiusiga nisbatan kattaroq radius bilan harakatlanishga intiladi. Avtomobilning bunday xususiyati yetarli bo‘lmagan buriluvchanlik deyiladi.
Agar orqa o‘q g‘ildiraklarning toyish burchagi oldingi o‘q g‘ildiraklar toyish burchagidan katta bo‘lsa, avtomobil burilishda harakatlanganda haydovchi bergan burilish radiusiga nisbatan kichikroq radius bilan harakatlanishga intiladi. Avtomobilning bunday xususiyati ortiqcha buriluvchanlik deyiladi.
Avtomobilning buriluvchanligini har xil elastiklikka ega shinalarni ishlatish, ulardagi bosimni o‘zgartirish, avtomobildagi yukni taqsimlash
yo‘li bilan o‘qlarga tushadigan og‘irlikni o‘zgartirish kabi usullarni qo‘llab biroz boshqarish mumkin. Yetarli bo‘lmagan buriluvchanlikka ega avtomobillarni boshqarishda kamroq mahorat va e’tibor talab qilinadi, lekin uni burish uchun rul chambaragini ko‘proq burchakka burishga to‘g‘ri keladi. Bu esa haydovchining ishini qiyinlashtiradi.
Ayniqsa, avtomobil katta tezlikda harakatlanayotganda buriluv- chanlikning ta’siri ancha sezilarli bo‘ladi. Avtomobilning boshqariluvchanligi uning yurish qismi va rul boshqarmasining texnik holatiga bog‘liq bo‘ladi. Shinalarning birortasida havo bosimining kamayishi uning dumalash qarshiligini oshiradi va ko‘ndalang bikirligini kamaytiradi. Shuning uchun biror g‘ildirakning havosi kam bo‘lsa, avtomobil shu tomonga og‘ib harakatlanadi. Bunday og‘ishni tiklash uchun haydovchi boshqariladigan g‘ildiraklarni og‘ishga teskari tomonga burib turishi kerak. Bunda g‘ildiraklarning yonlanma sirpanib harakatlanganligi uchun intensiv aylanish bo‘ladi. Rul yuritmasi detallari va shkvoren birikmalari aylanishi ortiqcha oraliq (zazor)larni hosil qilib, g‘ildirakning ortiqcha tebranishiga sabab bo‘ladi.
Oraliqlari katta va yuqori tezlikda harakatlanayotgan avtomobilning oldingi g‘ildiraklari tebranishi shunga borib yetishi mumkinki, g‘ildirak bilan yo‘l orasidagi tishlashish buziladi. G‘ildirak tebranishining sababi muvozanatining buzilishidir. Bunga shinaga qo‘yilgan yamoqlar va diskaga yopishib qolgan kirlar sabab bo‘ladi. G‘ildirak tebranishining oldini olish uchun uning diskiga qo‘shimcha yuklar yopishtirilib, muvozanati me’yorga solinadi (balansirovka qilinadi).
Avtomobilning boshqarishga sarflanadigan energiya miqdori boshqariluvchanlikning ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Sarflanadigan energiya miqdori rul boshqarmasi konstruksiyasi, rul mexanizmi uzatish soni, rul chambaragining haydovchiga nisbatan joylashishi va boshqa omillarga bog‘liqdir. Rul chambaragini burishda energiya sarfini kamaytirish uchun rul mexanizmining uzatish soni tanlanadi. Uzatish soni kichik bo‘lganda rul chambaragini burish uchun kerakli burchak kamayadi lekin burish uchun kuch ko‘payadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan va boshqa ko‘p holatlarni e’tiborga olib, rul mexanizmi uzatishlari soni loyihalash paytida tanlanadi. Uzatish soni katta bo‘lganda sarflanadigan kuch kamayadi, lekin kerakli burchakka rul chambaragini burish haydovchini charchatadi. Bundan tashqari, kichik uzatish soni, rul chambaragini kichik gradusga burishda harakatlanish yo‘nalishining keskin o‘zgarishiga olib keladi. Bu haydovchidan yuqori malaka va e’tiborni talab qiladi. Uzatishlar soni yuqori bo‘lganda aksincha.
Avtomobilni boshqarishda energiya sarfini kamaytirish uchun rul boshqarmasida kuchaytirgichlar qo‘llaniladi. Bu haydovchi ishini ancha yengillashtiradi. Kuchaytirgichlar yuk avtomobillariga, avtobuslar va ayrim qimmat turuvchi yengil avtomobillarning yuqori quvvatli divigatel va katta massasi bo‘lganlariga o‘rnatiladi. Rul boshqarmasidagi gidrokuchaytir- gichlar konstruksiyasida “yo‘lni sezish” degan tushuncha ko‘zda tutilgan, shu sababli haydovchi yo‘ldan boshqariladigan g‘ildiraklarga ta’sir etuvchi kuch miqdori va yo‘nalishini sezadi. Og‘ir mashinalarning gidroku- chaytirgich (BelAZ) yo‘lni sezish xususiyati yo‘q. Hozirgi paytda o‘rtacha vaznli tezyurar hamda o‘rta va og‘ir vaznli yuk avtomobillari, shuningdek, avtobuslarning rul yuritmalarida kuchaytirgich ishlatiladi.