Avtomobilni boshqarish va harakatlanishda yo‘L

Ko‘rish qobiliyati orqali haydovchi avtomobilning yo‘ldagi holatini, buyumlarni, ularning formalarini, rangini, o‘lchamini, priborlar ko‘rsat- masini ko‘radi. Avtomobil agregatlari shovqinining tovushli ishoralarini haydovchi eshitish organi orqali qabul qiladi. Gavdaning fazoviy holatining, qo‘l, oyoqlarning boshqarish organlari bilan o‘zaro hamkor- ligini, avtomobil tezligini, harakat yo‘nalishining o‘zgarishini teri-mushak vositasida sezish qobiliyati orqali qabul qiladi. Avtomobil alohida ishi yo‘l qoplamasining notekislik xarakteristikasini tebranishlar orqali qabul qiladi. Kabina havosi tarkibida ishlatilgan gazlar, yonilg‘i bug‘lari aralashmasini his etish, ish joyidagi harorat o‘zgarishi esa sezishi orqali qabul qilinadi.
Sezish qobiliyati turli odamlarda turlicha bo‘ladi. U odamlarning tabiiy ko‘rsatkichlari, yoshi tajribasi, ko‘nikmalari, kasbiy bilimi va boshqa sifatlariga bog‘liq bo‘ladi. Tajribali haydovchi ko‘p yillik tajribasiga tayanib yo‘lning yoritilganligini cheklangan joylarda ham nosoz avtomobilga xos bo‘lgan shovqinni tezroq sezadi. Shu bois, aytish mumkinki, insonning sezish qobiliyati uning tajribasi va sog‘ligining holatiga qarab o‘zgaradi.
Haydovchi avtomobilni xavfsiz boshqarish uchun zarur bo‘lgan axbo- rotlarning qariyb 85% ni ko‘rish orqali qabul qiladi. Ko‘rish orqali yetarli kenglikni, masofani, buyumlar va ular orasidagi masofani baholash mumkin.
Ko‘z qorachig‘ini o‘zgartirmasdan ilg‘ash mumkin bo‘lgan kenglik
ko‘rish maydoni deyiladi.
Bir ko‘zning ko‘rish maydoni oq buyumni ko‘rganda o‘rtacha tashqi tomonga 90 gradus, ichki tomonga 65, pastga 75 va yuqoriga 65 gradus bo‘ladi. Rangli buyumlarni ko‘rishda ko‘rish maydoni biroz kam bo‘ladi, ya’ni yashil rangni ko‘rishda u 15%, ko‘k rangda esa 50%ga qisqaradi. Ikki ko‘z bilan ko‘rish maydoni 120-130 gradus bo‘lib amalda avtomobilning oldini to‘la ko‘rish imkonini beradi.
Ko‘rish maydoni doimiy bo‘lmaydi: u kengayishi va qisqarishi mum- kin. Haydovchi ko‘rish maydonining ancha qisqarishi oqibatida muhim narsalarni ko‘rmay qolishi mumkin. (masalan, piyodani ko‘rmasdan muhim xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin). Ko‘rish maydoni 20%dan ko‘p qisqargan shaxslarning avtomobilni boshqarishiga ruxsat etilmaydi.

9. 
   rasm.
   

Ko‘zning narsalarning har xil uzoqlikda yaqqol ko‘rinishini ko‘rish qobiliyati ko‘z moslashuvi (akkomodanatsiya) orqali kechadi.

Ko‘zdan ancha uzoq masofada bo‘lgan narsalarning formasini aniqlash ko‘zning ko‘rish o‘tkirligi deyiladi (9-rasm). Bu ikki nuqta yoki chiziq orasidagi masofani ko‘zning alohida qabul qilishi bilan aniqlanadi. Eng o‘tkir ko‘rish ko‘zning 3-4 gradus markaziy burchak konusida, yaxshi ko‘rish 7-8 gradusda, qoniqarli ko‘rish 12-14 gradus bo‘ladi.
Odatda 14 gradusdan tashqarida bo‘lgan narsalarning bo‘laklari va rangi yaxshi ko‘rinmaydi. Markaziy ko‘rish o‘tkirligidan chekka ko‘rish o‘tkirligi 4 barobar kam bo‘ladi. Ko‘rish o‘tkirligi me’yorida bo‘lganda haydovchi yo‘l belgilari va buyumlarning formasini aniq sezadi. Yaqinni ko‘ruvchi (blizozorkiy) haydovchi priborlar ko‘rsatmasini yaxshi ko‘radi, yo‘lni yomon ko‘radi, uzoqni ko‘ruvchi (dalnozorkiy) aksincha, yo‘lni yaxshi ko‘radi, priborlar ko‘rsatmasini yomon ko‘radi.
Obyektni ko‘rish uning ko‘rinishiga bog‘liq. Buyumning tashqi qiyofasi farq qilishini anglash ko‘rinish deyiladi va u buyumning yoritilganligiga va muhitning tiniqligiga bog‘liq bo‘ladi. Buyumning ko‘rinish masofa va darajasi uning tavsifnomasi (xarakteristika) hisoblanadi. Buyumni atrofdagi narsalardan farq qila olishining eng kam masofasi ko‘rinish uzoqligi deyiladi.
Ko‘rinish uzoqligi obyektning ravshanligi va asosiy rang (fon)ga nisbatan keskin farqi va harakatlanish tezligiga bog‘liq.
Vaziyat qancha murakkab bo‘lsa, alohida obyektlarga nigohni qaratish uchun haydovchi shuncha ko‘p vaqt sarflaydi.