Ǵawasha kóseginiń dúzilisi

8-Ámeliy shınıǵıw

Ǵawasha kóseginiń dúzilisi

Sabaqtıń maqseti. Ǵawasha ǵórekleriniń morfologiyalıq dúzilisi, olardıń ózine mas belgi-ózgeshelikleri menen tanısıw. Ǵórek bánti, ǵórek chanaǵı, ǵórek bólimleri hám ǵórektiń ashılıw mexanizmin úyreniw .
Kórgizbe material: Mádeniy ǵawasha túrleriniń ǵórek úlgileri;
Ǵawasha túrleri ǵóreklerdiń aspa keste, uzınlıǵına hám kundelikligi kesilgen ǵóreklerdiń súwreti túsirilgen aspa keste, tárezi, sızıǵısh, skalpel, jumıs taxtası, kyuvent.
Ǵawashanıń miywesi ǵórek bolıp, kópshilik ǵawasha túrlerinde górek piskende ashıladı. Miywe bánti ǵawashanıń túri hám sortına qarap 1-10 sm ge shekem, geyde onda hám uzınıraq boladı. Simpodial shaqaları sheklenbegen tiptegi kópshellik ǵawasha sortlarında miywe bántiniń uzınlıǵı 3-5 sm, «nol» tipinde shaqalanatuǵın jińishke talalı ǵawashalarda 10 sm hám onnanda uzınıraq boladı.

Súwret-41. Ǵawashanıń tolıq shaqalanǵan góregi (ashılǵanǵa shekem kórinisi): 1-orta talalı ǵawashanıń ǵóregi; 2-jińishke talalı ǵawashanıń ǵóregi
G.xirzutum hám G.barbadenze ǵawasha túrine tiyisli sortlardıń miywebándi juwan hám joqarıǵa qarap tuwrı, G. Xerbaceum hám G. arboreum túrine kiriwshi ǵawasha sortlarıda jińishke hám jerge egilip ósedi. Tolıq qáliplesken, biraq ashılmaǵan ǵórekler máyektárizli-konus formasında hám hár qıylı darejede uzın, domalaq-oval, shartárizli, tegis shartárizli bolıwı múmkin. Ǵórektiń ushı ǵawasha túrlerine qarap tómtoq yamasa ótkir ushlı hámde túrli dárejede uzın yamasa qısqa boladı. Máselen, G.Xirzutum túrine tiyisli ǵawashalarda ǵórekleri shartárizli, kóbinshe tuxımtárizli, kemnen-kem domalaq-uzın hám mayektárizli-konus formasında, ushı hár túrli uzınlıqta hám arasında ol seziler-sezilmes ótkir bolıwı múmkin. G.barbadenze túr ǵawasha kesegi bolsa kopshilik jaǵdaylarda mayektárizli-konus tárizli, uzın, ushı ótkir, kemnen-kem qısqa,domalaq oval tárizli boladı. G.xerbacum túrine kiriwshi ǵawashalardıń ǵórekleri mayek tárizli, domalaq-uzın shar tárizli yamasa oǵı boyınsha tegis qısqa ushlı boladı. G.arboreum ǵawasha túriniń ǵórekleri bolsa ádette mayek tárizli-uzın yamasa domalaq, uzın,ótkir ushlı yamasa ol onshelli ulken bolmaydı. Hár túrli ǵawasha sortlarında ǵóreklerdiń diametri 1 sm den (jabayı túrleride) 5-6 sm geshekem hám materiallıq ǵawashalarda onnanda kóbirek boladı. Ǵóreklerden shıǵatuǵın shigiti paxtanıń massası jabayı túrlerinde 0,25-1,0 g dan, mádeniy túrlerinde 10-12 g shekem hám onnanda awırraq bolıwı múmkin. G.xirzutum túrine tiyisli ǵawasha sortlarınıń ǵórekleri eń iri, eń maydaları bolsa G.xerbaceum ǵawasha túrlerine tiysli. Máselen,orta talalı G.xirzutum túrine tiyisli ǵawasha sortlarında bir ǵórekten shıǵatuǵın shigiti paxtanıń awırlıǵı (massası) 4-5 den 8-10 g shekem hám onnanda awırraq keledi. Jińishke talalı G.barbadenze túri ǵawasha sortlarında bolsa 2,5 ten 4-4,5 g shekem baradı. Xindi-Xitay (G.arboreum) hám Afrika-Osiyo (G.xerbaceum) ǵawasha túrlerinde hár bir ǵórekten shıǵatuǵın shigitli paxtanıń massası 2,5 den 3-4,5 g shekem keledi. Ǵawasha túrlerine qarap ǵórekleriniń sırtı payda bolǵansha túrlishe boladı, máselen, G.xirzutum ǵawasha túrlerinde ǵóreklerdiń sırtı tegis yamasa bir az chotir, G.barbadenze túrine tiyisli ǵawashalarda kóbinshe mayda shuqırshalı,qattı, G.xerbaceum túrine kiriwshi ǵawashalarda tegis yamasa bir az chatir, G.arboreum ǵawasha túrlerinde mayda tereńsheli, qattı,arasında búrisken boladı. Ǵawasha sortları hám túpleri jetilmegen ǵórekleriniń reńi ashıq jasıl, toq jasıl, aqshıl qızǵısh reńi,qızıl yamasa onıń bir tárepi usı reńlerden bolıp, ekinshi tárepi jasıllıǵı menen qalaberedi. Máselen, G. Xirzutum túr ǵawashalarda ǵórekler ádette ashıq jasıl reńde, biraq ǵórekleri qızıl reńde bolatuǵın formaları hám ushraydı. G.barbadenze túri ǵawashalardıń ǵórekleri ádette toq jasıl reńli bolǵanı jaǵdayda G.xerbaceum túr ǵawashaları jasıl boladı, biraq olarda keseshege aqshıl qızǵısh reńli hám bir tamanı qızıl, ekinshi tamanı aqshıl qızǵısh reńli formaları da boladı. G. Arboreum túr ǵawashalarınıń ǵóregine kóbinshe toq jasıl, biraq olar arasında ǵórekleri qıp-qızıl formalarıda bar. Ǵóreklerdiń sırtıda toq daǵları kózge tusip turadı,ushınan bolsa ǵórektiń tiykarına qarap uzınsha jol-chok ótedi. Ǵórekler piskende usı shok jarılıp, eki qaptal tamanına himarilib, keyin ǵórek ashıladı. Ayrım ǵawasha túrleri hám sortlarında ǵórektiń ushında 3-4-5 múyeshli juldızsha payda qılatuǵın qısqa etsheler boladı, olar ǵórek shanaǵı sanına teń keledi. Ǵórektiń isshi tosıqları menen uyalırǵa bólingen, sırtqı tamannan shanaq penen qaplanǵan. Ǵórek ashılǵanǵa shekem onıń shanaqları bir-biri menen óza-ara tutasqan bolıp, ǵórektiń putin sırtqı diwaldı payda qıladı. Ǵórek ushın uyalarǵa bólip túrǵan tosıqlar ǵawasha shanaǵınıń bir bólegi bolıp, hár qaysı tosıqta qılıshtárizli daqları bar, olar bir-bir menen ǵórek orayında birlesedi. Gúl túynegi menen ǵórektegi uyalar sanı, yaǵnıy shanaqları sanı bir túrde. Basqasha qılıp aytqanda olar 3,4 yamasa 5 shanaqlı boladı. Bul tiykarınan miywejapıraǵı sanına baylanıslı. Ǵórektegi uyalar sanı arnawlı bir ǵawasha túrine tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Máselen, G.xirzutum hám G.xerbaceum túrlerine tiyisli ǵawasha sortları shanaqlarınıń 4-5 ten bolıwı usı sortlardıń xarakteristikalı belgisi esaplanıp, bul túr ǵawashalardıń ayrım túrleride geyde 3 ta shanaqlı ǵóreklerde de ushratıw múmkin. G.barbadenze hám G. arboreum túrlerine tiyisli ǵawashalar ushın ǵóreklerdiń 3-4 shanaqlı bolıwı xarakteristikalı bolıp tabıladı, 5 shanaqlı ǵórekler ayırım ǵawasha túplerinde ǵana ushıraydı. Ǵóreklerdi shanaqlarına ajıratıp turatuǵın tosıqlar tutasatuǵın ǵórek orayın oraylıq tuxım bánt dep atalıp, ǵórektegi hámme tuxımlar (shigit) usı jerge jaylasadı. Ǵóretiń hár bir shanaǵınan tuxım bórtiginiń sanına qaray 5-10 danadan shigit boladı, bul shigitler ǵórek tosıqlarınıń hár eki jaǵınan eki qatardan jaylasıp, bánti tosıq sheti arqalı ǵórektiń oryında keledi. Demek, hár bir ǵórekte ondaǵı shanaqlar sanına qarap orta esapta 25-50 ge shekem shigit bolıwı múmkin.

Súwret-42 Ǵórektiń ishki dúzilisi: a-kese kesimi; b-uzınlıq kesimi: 1-ǵawasha poshaǵı; 2-shanaq xanası; 3-oraylıq tuxım bánti; 4-shigit;
5-ǵórektiń piskende ashılatuǵın sızıǵı (choki)


Ǵórek 50-60 kúnde pisip jetiledi, keyin ol qurıydı hám ǵórek shokları jarılıp, shanaqları aste-aqırın átirapǵa keriledi. Ǵawashanıń sonday túrleri hám bar ,olardıń jetilgen ǵóregi azıraq ashıladı bolmasa ulıwma ashılmaydı. Ǵóreklerdiń ashılıw dárejesi ǵawashanıń násillik belgisi esaplanıp, hár qıylı ǵawasha túrleri hám sortlarında jetilgen ǵóreklerdiń ashılıw darejesi túrlishe boladı. Máselen, ǵawashanıń G.xirzutum túrine tiyisli sortlarıda ǵórekler júdá jaqsı ashıladı, arasında shanaq ushları hádden tıs shetke taman xamarilip, qırraları tómengi tárepi iyilgen boladı. G.barbadenze túrine tiyisli ǵawashalarda bolsa ǵórekleri jaqsı ashılsa hám,biraq ol G.xirzutum túr ǵawasha ladıkine uqsap jaqsı ashılmaydı. G.arboreum túrine tiyisli ǵawashalarda hám ǵórekleri jaqsı ashıladı. G. xerbaceum túrine tiyisli qanshili ǵawasha sortlarında ǵórekleri jaqsı ashılmaydı, ayrım jetilgen ǵórekler bolsa ushınan azıraq jarıladı. Biraq bul túrge tiyisli ayırım ǵawasha sortlarında ǵórekleri ortasha hám jaqsı ashılatuǵınlarda bar boladı.