Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo’llash

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo’llash Annotatsiya: Ushbu mavzuda ta’lim faoliyatida pedagogik texnologiyalardan foydalanish muhimligini anglagan holda pedagoglar zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan, jumladan, o’quv jarayonida axborot va aloqa vositalaridan samarali foydalanish imkoniyatlarini keltirib o ’tilgan.

Asosiy qism: Zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan amaliyotda foydalanish o‘quvchilarning intellektual, ijodiy va axloqiy rivojlanishining zaruriy shartidir. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ta’lim muassasalarida AKT vositalarining mavjudligi o'z-o'zidan ta'lim jarayonida ulardan samarali foydalanish masalasini hal qilmaydi. Ular o'qituvchi uchun ham, talaba uchun ham o'ziga xos ma'no, mavzu mazmuni bilan to'ldirilishi kerak. O'qituvchi uchun ular pedagogik ish samaradorligini oshirish vositasi, o'quvchi uchun ular uning bilim olish samaradorligini oshirish vositasidir.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi shundayki, respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot-hisoblash tarmog’i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish milliy iqtisodiyot, boshqarish, fan va ta’lim samaradorligining muhim omili bo’lmoqda. Bu muammolar ancha murakkab va ayni paytda respublikamiz uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa o’zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada axborotlashtirish bilan bog’liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal etishga ham bog’liqdir.
O’quv fanlari bo’yicha elektron o’quv vositalarining yaratilishi mazkur fanlarni o’qitishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o’z navbatida, talabalarning mazkur fanlar bo’yicha bilimlarini chuqur o’zlashtirishlarining asosiy omili bo’lib, ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi.
Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tadbiq etishni yanada jadallashtirish, professor-o’qituvchilarni ilg’or pedagogik bilimlar va texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o’rganish hamda ulardagi samarali usul va vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi.
Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi:
> axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar animasiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy maxsulotda integrasiyalaydi. Bunday integrasiya axborotni ruyxatdan utkazish va aks ettirishning turli qurilmalari,
> muayyan vaqtdagi ish, o’z tabiatiga ko’ra statik bo’lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig’ida ko’rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy prosessor tez xarakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o’tkazish qobiliyati operativ va video-xotira, katta sigimli tashqi xotira, xajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo’yicha almashuvi tezligini taxminan ikki barovar oshirilishi talab etiladi,
> “inson-kompyuter” interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va xar tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta’lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi.
> multimedia vositalari asosida o’quvchilarga ta’lim berish va kadrlarni qayta tayorlashni yo’lga qo’yish xozirgi kunning dolzarb masalasidir. Multimedia tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning o’zi nima degan savol tug’ladi? Ko’pgina mutaxasislar bu atamani turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning fikrimizcha, mul’timedia bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video matn, grafika va animasiya effektlari asosida o’quv materiallarini o’quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan holdagi ko’rinishidir.
> Rivojlangan mamlakatlarda o’qitishning usuli hozirgi kunda ta’lim sohasi yo’nalishlari bo’yicha tadbiq qilinmoqda. Hatto har bir oila multimedia vositalarisiz xordiq chiqarmaydigan bo’lib qoldi. Multimedia vositalarining 81- yildagi yalpi oboroti 4 miliard AQSh dollarini tashkil qilgan bo’lsa 94-yil esa 16 milliard AQSh dollarini tashkil qildi. Hozirgi kunda esa sotilayotgan har bir kompyuterni mul’timedia vositalarisiz tasavvur qilib bolmaydi. Kompyuterlarning 70-yillarda ta’lim sohasida keng qo’llash yo’lida urinishlar zoye ketganligi avvalambor ular unumdorligining nihoyatda pastligi bilan bog’liq edi. Amaliyot shuni kursatmoqdaki, multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish ikki barobar unumli va vaqtdan yutish mumkun. Multimedia vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin bo’lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar o’quvchilar berilayetgan materiallarni kurish asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlash 25-30%oshadi. Bunga qushimcha sifatida o'quv materiallari audio, video va grafika kurinishda mujassamlashgan xolda berilsa, materiallarni xotirada saqlab qolish 75% ortadi.
> Multimedia vositalari asosida o’quvchilarni o’qitish quyidagi afzalliklarga ega:
a) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o'zlashtirish imkoniyati bor;
b) ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi:
v) ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish;
g) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib, kerak bulganda amaliyotda qo'llash imkoniyatiga erishiladi.
Informatika va axborot texnologiyalari fundamental fan sifatida kompyuter axborot tizimlari negizida istalgan ob’ektlar bilan boshqarnv jarayonlarini axborot jihatidan ta’minlashni barpo etish metodologiyasini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Shunday fikr ham mavjudki, fanning asosiy vazifalaridan biri — axborot tizimlari nima, ular qanday o’rinni egallaydi, qanday tuzilmaga ega bo’lishi lozim, qanday ishlaydi, uning uchun qanday qonuniyatlar xos ekanligini aniqlashdir. Yevropada informatika sohasida quyidagi asosiy ilmiy yo’nalishlarni ajratib ko’rsatish mumkin: tarmoq tuzilmasini ishlab chiqish, kompyuterli integratsiyalashgan jarayonni ishlab chiqarish, iqtisodiy va tibbiy informatika, ijtimoiy sug’urta va atrof-muhit informatikasi, professional axborot tizimlari.
Kompyuter ta'limi texnologiyalari - o'qituvchining axborotni taqdim etish, uzatish va to'plash, nazoratni tashkil etish va boshqarish bo'yicha funktsiyalarining bir qismini modellashtiruvchi kompyuter texnologiyalari, telekommunikatsiyalar va interaktiv dasturiy mahsulotlarga asoslangan pedagogik shart-sharoitlarni yaratish usullari, vositalari majmuidir.
Kompyuter ta'lim texnologiyalaridan foydalanish butun o'qitish jarayonini o'zgartirish, o'quvchilarga yo'naltirilgan ta'lim modelini amalga oshirish, darslarni faollashtirish va eng muhimi, o'quvchilarning o'z-o'zini tayyorlashni yaxshilash imkonini beradi. Albatta, zamonaviy kompyuter va interaktiv dasturiy ta'minot va uslubiy yordam o'qituvchi va talaba o'rtasidagi muloqot shaklini o'zgartirishni, o'rganishni biznes hamkorligiga aylantirishni talab qiladi va bu o'rganish uchun motivatsiyani oshiradi, yangi modellarni izlash zaruratiga olib keladi. Darslar, yakuniy nazoratni o'tkazish (hisobotlar, guruh loyihalarini ochiq himoya qilish), o'rganishning individualligi va intensivligini oshiradi. Ta'lim va ta'lim jarayonini axborotlashtirish ta'limni modernizatsiya qilishning ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qator muhim vazifalarni o'z ichiga oladi:
• Ta’lim muassasalarini kompyuter texnikasi va aloqa vositalari bilan ta’minlash;
• Ta’lim muassasalarini elektron o‘quv qurollari bilan ta’minlash;
• Ta’lim muassasalari ma'muriyatining boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirish;
• Ta’lim o‘quv jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etish;
• Ta’lim jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha o‘qitish va malaka oshirish.
Yuqoridagi shartlarning mavjudligi o'quv jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga o'tkazish imkonini beradi, chunki o'qituvchi uchun sinfda ham o'quv jarayonini tashkil etish tizimini yaratish uchun yangi imkoniyatlar paydo bo'ladi (yangi materialni tushuntirish, bilimlarni mustahkamlash, nazorat qilish) va sinfdan tashqari (o'tkazib yuborilgan materialni ishlab chiqish, darslarga tayyorgarlik, qarzlarni topshirish). Darsda elektron ta’lim vositalaridan foydalanish quyidagilarni ta’minlaydi:
• Yangi materialni tushuntirishda vaqtni tejash;
• Materialni ko'proq vizual, qulayroq shaklda taqdim etish;
• Talabalarni idrok etishning turli tizimlariga ta'sir qilish, shu bilan materialni yaxshiroq o'zlashtirishni ta'minlash;
• Talabalar tomonidan materialni o'zlashtirish ustidan doimiy operativ nazorat;
• Samarali ta'lim tizimini yaratishda zamonaviy kompyuter texnologiyalariga ega bo'lgan o'qituvchining ishidagi o'zgaruvchanlik, ularning pedagogik va uslubiy xohishlariga, o'quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga, ta'lim muassasasi moddiy bazasining profili va xususiyatlariga bog'liq.
Uslubiy yordamga bo'lgan ehtiyoj quyidagi yo'nalishlarda pedagogik kompetensiyalarni modellashtirish sifatida shakllantirish zarurati bilan bog'liq:
• Kundalik pedagogik jarayonda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bo'yicha integral kasbiy ko'nikmalar (turli o'quv muhitida elektron didaktik vositalarni yaratish, uslubiy jihatdan asosli foydalanish; joriy va rejalashtirilgan hisobotlarni yetkazib berish uchun axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini qo'llash);
• O'qituvchining o'zi ham, o'quvchi va ota-onalar jamiyatining ham axborot madaniyati;
• Kundalik pedagogik jarayonda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning pedagogik texnikasi;
• Turli elektron didaktik vositalar va o‘quv elektron muhitlarining ijobiy, eng muhimi, salbiy imkoniyatlari, ko‘rinishlarini bilish;
• O'quvchilar va o'zlarining sog'lig'ini saqlash uchun ta'limda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va kompyuter texnologiyalaridan foydalanishning sanitariya qoidalari va normalaridan foydalanish.
O'qituvchilar faoliyatning eng samarali usullarini izlashda, shuningdek, zamonaviy jamiyatda faol sodir bo'layotgan, ta'limni modernizatsiya qilishni talab qiladigan o'zgarishlar ta'sirida pedagogik texnologiyalarga yoki ularning alohida elementlariga murojaat qilishadi. Ulardan foydalanish o'qituvchilarga o'z ta'lim maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish imkonini beradi.
Kundalik ta’lim faoliyatida pedagogik texnologiyalardan foydalanish muhimligini anglagan holda pedagoglar zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan, jumladan, axborot va aloqa vositalaridan samarali foydalanmoqda.
Ta’lim muassasalari o'qituvchilari o'quv jarayonida kompyuter texnologiyalaridan faol foydalanadilar. Bu esa zamonaviy darsni tashkil etishda kompyuter texnologiyalari o‘qituvchilarning dolzarb talabiga aylanganidan dalolat beradi. O'qituvchilarining kompyuter savodxonligi va kommunikativ kompetentsiyasini oshiradi, o‘qituvchilar o‘z xohishi bilan kurs larga qatnaydilar, elektron qo‘llanmalar ishlab chiqishda ishtirok etadi, masofaviy kurslar va veb - seminarlarda, loyiha va o‘quv mashg‘ulotlarida qatnashadi.
O'qituvchilarining 100% shaxsiy kompyuteri mavjud bo'lib, ular o'quv va tarbiyaviy tadbirlarni tayyorlash va rejalashtirishda foydalanadilar. O'qituvchilarning o'zlarining elektron manzillari (elektron pochta) mavjud bo'lib, ular bir-birlari, ma'muriyat, talabalar va ularning ota-onalari bilan tezkor muloqot qilishlari kerak. O'qituvchilar o'zlarining uslubiy ishlanmalari va taqdimotlarini ta’lim muassasalari veb-sahifalarida bajonidil joylashtiradilar.
Bitiruvchilar mustaqil ravishda o'quv dasturiy mahsulotlar bilan shug'ullanadilar, imtihonga tayyorgarlik ko'rish uchun materiallar ham ular uchun dolzarbdir.
O'qituvchilari tayyor dasturiy mahsulotlarga asoslangan darslardan faol foydalanadilar va o'zlarining dasturiy ta'minotini ishlab chiqishda qatnashadilar.
Xulosa: Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlab o‘tmoqchimanki, ta’lim va tarbiya jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan tizimli foydalanishni ta’minlovchi pedagogik jamoaning faolligi ilmiy-tadqiqot va kommunikativlikni shakllantirishga xizmat qiluvchi asosiy omillardan biridir. Talabalar o'rtasida kompetentsiyalar, ijodiy va tashkilotchilik qobiliyati, faol kognitiv faoliyat uchun motivatsiyadir.
Ta’lim muassasalari pedagoglarining axborot-kommunikatsiya resurslaridan foydalanish bo‘yicha olib borayotgan ishlari ko‘pchilik o‘quvchilarning kompyuter savodxonligining o‘rtacha darajaga erishishga qaratilgan. Bunda talabaning individual qobiliyatlari va qiziqishlarini hisobga olish kerak. Axborot texnologiyalariga qiziqishi ortgan va ularni o‘zlashtirish qobiliyati rivojlangan ta’lim muassasalari o‘quvchilari qo‘shimcha ta’lim va sinfdan tashqari ishlar tizimi orqali o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishlari mumkin. Bunday talabalar, qoida tariqasida, kompyuter savodxonligining yuqori darajasiga erishadilar va AKT bo'yicha turli darajadagi konferentsiyalar, tanlovlar, olimpiadalar va festivallarda samarali ishtirok etadilar, o'zlarining kompyuter dasturlari va loyihalarini ishlab chiqadilar.
Ta'lim muhitida AKTni samarali amalga oshirish nafaqat o'qituvchi tomonidan o'quv faoliyatining turli bosqichlarida kompyuter dasturlarini qo'llashda, balki darsda, qo'shimcha ta'limda, darsdan tashqari ishlarda foydalanish shakllarining xilma-xilligidan iborat. Ta'limning masofaviy va telekommunikatsiya shakllaridan foydalanish, o'qituvchilarning o'quv jarayoniga AKTdan foydalanish bo'yicha uslubiy ishlanmalarining mavjudligi, ularning nafaqat shahar, mintaqaviy, balki xalqaro darajadagi pedagogik tanlovlar, festivallar, konferentsiyalarda ishtirok etishi ushbu sohani joriy etish bo'yicha samarali ishlardan dalolat beradi.
Adabiyotlar:
1. Кузьмина, Н.В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся / Н.В. Кузьмина//Вопросы психологии. - 1984. - №
1. - С. 20-26.
2. Кузьмина, Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения /Н.В. Кузьмина. - М.: 1990.
3. Мартынова, Е.Б. Новые технологии в предпрофильной подготовке школьников/ Е.Б. Мартынова// Биология в школе. - 2004. - № 8. - С. 36 - 39