Axborot: psixologik

2002 yilda IFLA Bosh konferensiyasi va Kengashining 68-sessiyasida Axborot savodxonligi bo’limi tashkil etilishi e’lon qilindi, uning vazifasi turli kutubxonalar va mamlakatlarda rivojlangan axborot savodxonligi standartlarini aniqlash va xalqaro axborot savodxonligini yaratish edi.
Aytish joizki, globallashuv davrida axborotlar oqimi bois yoshlar keng bilimga ega bo’libgina qolmay, tobora kuchayib borayotgan ma’naviy tahdid va xatarlarga duch kelayotganliklari, ularni axborot xurujlaridan asrash borasida katta yoshdagilarning mas’uliyatini oshirish zarur. Mamlakatimizda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini jamiyatning turli jabhalariga joriy etish borasida keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ko’rsatilayotgan xizmatlar turi kengayib, sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarilishi natijasida yurtimizda internet tarmog’idan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 22 milliondan oshib ketdi. Internetning o’tkazuvchanlik darajasi 4 barobar oshirilib, tarmoqqa ulanish tezligi 2,5 marta ortdi.
Buning natijasida mamlakatimizda aholi, ayniqsa, yoshlarning axborot resurslardan, jumladan, internet tarmog’idan foydalanish imkoniyati kengaymoqda.
Ta’kidlash lozimki, milliy qonunchiligimizda ham yoshlarni nosog’lom axborotlardan himoyalashning mexanizmlari mavjud. Xususan, “O’zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi qonunda yoshlar orasida odob-axloqni buzishga, shu jumladan, zo’ravonlikni, hayosizlikni va shafqatsizlikni tashviqot qilishga qaratilgan har qanday xatti-harakatlar man etilishi, “Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi qonunda pornografiya, shafqatsizlik va zo’ravonlikni namoyish etuvchi, inson qadr-qimmatini tahqirlovchi, bolalarga zararli ta’sir ko’rsatuvchi va huquqbuzarliklar sodir etilishiga sabab bo’luvchi ommaviy axborot vositalaridan foydalanish, adabiyotlarni tarqatish hamda filmlarni namoyish etish taqiqlanishi belgilab qo’yilgan. Umuman, bugun axborot makonidagi real voqelikdan kelib chiqib, keng jamoatchilikning manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida yoshlarimizni nosog’lom axborotlardan himoyalash masalasini tartibga soluvchi huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirish dolzarb masalaga aylanmoqda.
Qolaversa, sohaga doir qonun hujjatlarining joylarda samarali ijro etilishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini o’rnatishimiz talab etiladi.
Dunyoda kechayotgan murakkab jarayonlar barchamizdan yoshlar tarbiyasiga yanada e’tiborliroq bo’lishni taqozo etmoqda. Bu jarayonlar mamlakatimiz kelajagi sog’lom va har tomonlama uyg’un rivojlangan yoshlar qo’lida ekanligi ilgari surgan edi. SHunday ekan, biz o’sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama, shu jumladan, ma’nan sog’lom bo’lib voyaga yetishlari uchun qayg’uramiz. Dasturimizda nazarda tutilganidek, dunyoning turli mintaqalarida ziddiyatlar, beqarorlik kuchaygan, ixtiloflar davom etayotgan bir sharoitda biz yoshlarimizni, o’z farzandlarimizni internetning zararli ta’sirlaridan himoya qilishimiz zarur. Buning uchun, eng avvalo, ta’lim tizimida ular bilan muntazam targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishimiz va bu ishlarni tashkil etishda ommaviy axborot vositalaridan keng foydalanishimiz lozim.
Bunda tarbiyaviy va ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishda yoshlarning istak va xohishlarini inobatga olish, unda har qanday zo’rlik va majburlovlardan voz kechish, yoshlarning asosiy qiziqishi va faoliyat doirasini tashkil etayotgan turli xil sohalarni tarbiya jarayonida to’liq qamrab olish, bunda, axborotli texnologiyalar (ommaviy axborot vositalari – gazeta, jurnal, radio, televideniye va internet) xizmatidan foydalanishni keng yo’lga qo’yish, milliy qadriyatlarimizni o’zida aks ettiradigan internet saytlari, multimedia va roliklarni ko’paytirishdan iborat. Yoshlar ongiga ijobiy ta’sir etuvchi musiqa va kino san’atining tarbiyaviy imkoniyatlaridan samarali foydalanish lozim. Axborot savodxonligi standarti. Ushbu standartga muvofiq, axborot savodxonligi "aniq bir vazifani bajarish yoki muammoni hal qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni to’g’ri aniqlash uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalarning mavjudligi; ma’lumotlarni samarali izlash; uni tashkil qilish va qayta tashkil etish; ma’lumotlarni sharhlash va tahlil qilish" deb tushuniladi. topilgan va olingan (masalan, Internetdan yuklab olingandan so’ng), axborotning to’g’riligi va ishonchliligini, shu jumladan, olingan ma’lumotlardan foydalanishning axloqiy me’yorlari va qoidalariga muvofiqligini baholash; kerak bo’lganda tahlil qilish va sharhlash natijalarini boshqalarga topshirish va taqdim etish; ma’lum harakatlarni amalga oshirish va ma’lum natijalarga erishish uchun ma’lumotlardan keyingi foydalanish. Axborot savodxonligining bir qator tegishli tushunchalari mashhur va maxsus adabiyotlarda, jumladan, kompyuter savodxonligi, media savodxonligi va axborot kompetensiyasida keng qo’llaniladi. "Axborot savodxonligi" va "axborot madaniyati" tushunchalarini solishtirish ularning sezilarli o’xshashligini ko’rsatadi. Ularning ikkalasi ham inson va axborot o’rtasidagi o’zaro ta’sirning murakkab, ko’p bosqichli va ko’p o’lchovli hodisasini tavsiflaydi. Ikkala tushunchaning tarkibida ham ko’plab komponentlar ajralib turadi: ma’lumotni qidirish, topilgan ma’lumot manbalarini tahlil qilish va tanqidiy baholash qobiliyatidan ta’lim, kasbiy yoki boshqa faoliyatda yuzaga keladigan turli muammolarni hal qilish uchun ulardan ijodiy foydalanishgacha. Shu bilan birga, shaxsiy axborot madaniyati tushunchasi axborot savodxonligi tushunchasidan kengroqdir. Axborot savodxonligidan farqli o’laroq, u axborot dunyoqarashi kabi tarkibiy qismni o’z ichiga oladi, bu esa shaxsni maxsus axborot ta’limiga bo’lgan ehtiyoj uchun majburiy motivatsiyani nazarda tutadi. Rossiyada ishlab chiqilayotgan axborot madaniyatini shakllantirish konsepsiyasi va umuman axborot savodxonligining xalqaro konsepsiyasi o’rtasidagi farqlar fundamental xususiyatga ega emas; ular faqat rus olimlari va amaliyotchilarining xalqaro nazariya va amaliyot yutuqlarini milliy madaniyat va ta’lim an’analari, Rossiya kutubxonalari va ta’lim muassasalari tajribasi bilan uyg’unlashtirish istagini aks ettiradi.

• 
  axborotga bo’lgan ehtiyojni etarli darajada shakllantirish qobiliyati;
  
• 
  axborot resurslarining butun majmuasida kerakli ma’lumotlarni samarali izlash;
  
• 
  axborotni qayta ishlash va sifat jihatidan yangisini yaratish;
  
• 
  individual ma’lumotlarni qidirish tizimlarini saqlash;
  
• 
  ma’lumotlarni adekvat tanlash va baholash;
  
• 
  muloqot qilish qobiliyati va kompyuter savodxonligi.
  

Yuqorida aytilganlarning barchasi axborotning jamiyatdagi rolini bilish, axborot muhiti qonuniyatlarini bilish va undagi o’rnini tushunish, yangi axborot texnologiyalariga ega bo’lishga asoslanishi kerak.
Axborot madaniyatini amalga oshirish darajalari

1. kognitiv daraja - bilim va ko’nikmalar; 2. emotsional-qiymat - munosabat, baho, munosabat; 3. xulq-atvor - real va potensial xatti-harakatlar. Ushbu darajalarning har biri bir qator ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi.

Axborot jamiyatiga o’tish davrida yuqorida bayon etilgan muammolarni hal qilish bilan bir qatorda, odamni katta hajmdagi axborotni tez idrok etish va qayta ishlashga tayyorlash, uni o’zlashtirish kerak. zamonaviy vositalar, ish usullari va texnologiyasi. Bundan tashqari, yangi mehnat sharoitlari bir kishining xabardorligini boshqa odamlar tomonidan olingan ma’lumotlarga bog’liqligini keltirib chiqaradi. SHuning uchun endi mustaqil ravishda axborotni o’zlashtirish va to’plashning o’zi etarli emas, balki qarorlar kollektiv bilimlar asosida tayyorlangan va qabul qilinganda, axborot bilan ishlashning ushbu texnologiyasini o’rganish kerak. Bu shuni ko’rsatadiki, inson ma’lumot bilan ishlashda ma’lum darajada madaniyatga ega bo’lishi kerak. Bu haqiqatni aks ettirish uchun axborot madaniyati atamasi kiritildi.
Xulosa o’rnida aytish lozimki, axborot xurujlari kuchayib borayotgan bugungi kunda ogoh va xushyorlikni unutmaylik. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “YOsh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda”. Bu borada e’tiborsizlik yoki zarur choralarni ko’rmaslik yoshlarimiz tarbiyasining izdan chiqishiga, yillar davomida tuzatib bo’lmaydigan og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini unutmasligimiz kerak.