Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining rivojlantirish vazirligi muhammad al- xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universteti

PR amaliyotining jurnalistika zaminida paydo bo‘lishi. Biz talqin etayotgan zamonaviy PR amaliy jihatdan jurnalistika zaminida paydo bo‘lgani, uning amaliyotdagi asoschilaridan biri AQShlik jurnalist Ayvi Ledbetter Li bo‘lgani qator manbalarda qayd etilgan3.
1898 yilda Nyu-Yorkdagi Priston universitetini tamomlagan Ayvi Li “World” dastlab gazetasida faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Biroq, yosh jurnalistni reportyorliklikning tor ko‘chalari qoniqtirmaydi. U ko‘proq ijtimoiy-siyosiy hayotda faol bo‘lishga intilardi. Bu intilishini 1903 yili Nyu-York meri saylovida namoyon etdi. Keyingi yili esa AQSh prezidenti saylovi o‘tkazilishi kerak edi. Shu davrda Ayvi Li Demokratlar partiyasi Milliy qo‘mitasi matbuot-byurosi xodimi bo‘lib ishga o‘tadi.
Biz PRning jurnalistika zaminida paydo bo‘lganiga e’tibor qaratdik. Bundan PR faqat jurnalistikaga tegishli soha ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Ayvi Li turli ishlab chiqarish korxonalari manfaatlarini ko‘zlab hamkasbi Jorj Parker bilan birga “Parker va Li” firmasini tashkil etdi. Bu firma qisqa davrda PR taraqqiyotiga samarali hissa qo‘shdi, deyish mumkin4. Zotan, matbuot bilan doimiy aloqalargina katta biznesga ham zarur natijalar berishini to‘g‘ri tushungan Ayvi Li 1906 yilda o‘sha firma nomidan gazetalar noshirlari bilan munosabatlar qoidalarini “Tamoyillar deklaratsiyasi” nomi bilan ishlab chiqdi.
“Tamoyillar deklaratsiyasi”ning kirish qismida shunday yozilgan: “Bu maxfiy matbuotbyurosi emas. Biz barcha ishimizni ochiq-oydin bajaramiz. Bizning vazifamiz – yangiliklar yetkazib berish. Bu reklama agentligi emas. Agar siz muayyan material o‘zingizning reklama bo‘limingizga ko‘proq to‘g‘ri keladi, deb hisoblasangiz, unda bizga murojaat qilmang. Bizning ishimiz – aniqlik. Biz yuqorida eslab o‘tilgan faktlarni shaxsan tekshirish uchun har bir muharrirga jonu dilimiz bilan yordam beramiz. Qisqa qilib aytganda, bizning maqsadimiz ishbilarmon doiralar va tashkilotlar nomidan matbuot va AQSh jamoatchiligiga ular uchun muayyan qimmatga ega muammolar bo‘yicha samimiy va ochiq-oydin axborot berishdan iboratdir”5. Tabiiyki, bu masala ishbilarmon doiralar va tashkilotlarni ham, matbuot xodimlarining ham birdek e’tiborini tortadi. Jurnalistlar muhim axborotlar olish uchun yana bir qulaylik yaratilganini ijobiy baholaydilar.
Tamoyillar deklaratsiyasi” butun millat uchun yuqori davlat organlari va hokimiyatni ham hisobga olib amerikacha ochiq jamiyat shakllanishi yo‘lida asosiy dasturiy hujjatlardan biri bo‘lib qolgani e’tirof etilgan6. Shuni aytish joizki, bu asar bir paytlar AQShda urchib ketgan turli salbiy illatlarga qarshi dadil kurashayotgan jurnalistlar va boshqa fidoyilar uchun o‘ziga xos dasturilamal bo‘lib xizmat qilganini tasavvur etish mumkin.
Har qanday ilg‘or g‘oya yoki yangi nazariya amaliyot bilan mustahkamlanishi ijobiy samara beradi. Ayvi Li aynan shu tamoyillaridan kelib chiqqan holda o‘zi hamkorlik qilgan korporatsiya va tashkilotlar uchun matbuot bilan aloqalar o‘rnatardi.
Ayvi Li faoliyati piar bo‘yicha mutaxassislarning keyingi avlodlari tomonidan munosib baholanib, u “Yangi kasb otasi” nomini oldi. U birinchi bo‘lib jamoatchilik bilan aloqalar sohasiga samimiylik unsurlarini olib kirdi. Matbuot-agentlarida munosib faoliyat ko‘rsata oladigan piarmenlar tayyorlab berishga kirishdi. Bu harakatlarini ochiq-oydinlik va haqiqatparvarlik bilan amalga oshirib, PRni jamoatchilik hurmati va ishonchini qozona oladigan professional sohaga aylantirdi.
Ayvi Li o‘z tajribasi bilan jamoatchilikni xabardor etishni tashkil etishda tashkilotning mas’uliyati muammolarini, xizmat ko‘rsatuvchilar imijini yaratish muhimligini va bu imij o‘z jilosini yo‘qotmasligi uchun doimiy ravishda matbuotdan foydalanish zaruratini ko‘rsatib berdi.
Bundan tashqari, Ayvi Li guruhlar va guruh rahbarlarining, ish faoliyati davomida ular bilan shaxsiy aloqalar o‘rnatishning jamoatchilik fikrini shakllantirishdagi ahamiyatiga e’tibor qaratdi. U boshlagan ishlar keyinchalik tegishli nazariy asosga ega bo‘ldi. Shu tariqa AQShda yirik tashkilotlar bilan jamoatchilik o‘rtasida doimoy aloqalar o‘rnatish harakati boshlandi. Bu harakatlar ijtimoiy voqelikka aylanib ketdi.
PR tarixi va nazariy poydevori haqida gap ketganda amerikalik olim Eduard
Bernayzning xizmatlari alohida e’tirof etiladi. Bernayzning 1923 yilda chop etilgan “Jamoatchilik fikrining kristallashuvi” kitobi PRning fan sifatida maydonga chiqishi va ilmiy asoslanishida muhim o‘rin tutadi. Eduard Bernayz 1919 yilda Nyu-Yorkda xususiy “piar-byuro”sini ochib, amalda jamoatchilik bilan aloqalarning samarasini ko‘radi. Bu borada olib borgan tadqiqotlari “Jamoatchilik fikrining kristallashuvi” kitobida o‘z aksini topgan.
Shu o‘rinda aytish joizki, PR nazariyotchilarining aksariyati turli soha olimlari bo‘lib, ular jamoatchilik bilan aloqalar masalasiga ko‘proq ishlab chiqarish, iqtisodiyot, menejment, siyosiy va boshqa ijtimoiy fanlar nuqtai nazardan yondashganlar. Eduard Bernayzdan tortib 2001 yilda “Pablik rileyshnz asoslari” deb nomlangan salmoqli kitobi chop etilgan Ukraina siyosiy fanlar akademiyasi akademigi Valentin Korolko va 2003 yilda “Siyosiy PR” kitobi nashr etilgan rossiyalik professor Dmitriy Olshanskiygacha PRni turfa sohalar nuqtai nazaridan tadqiq etgan bo‘lsalar-da, jamoatchilik bilan aloqalar borasida OAV, ayniqsa, Axborot xizmatlarining o‘rniga alohida e’tibor qaratganlar. Rossiyalik tadqiqotchi Aleksey Chumikovning
“Jamoatchilik bilan aloqalar” asarida qayd etilishicha, Eduard Bernayz o‘z faoliyatini shunday ta’riflagan: “1919 yili dastlabki ofisimni ochganimda… “Pablik Rileyshnz maslahatchisi”ni tayinladim. U mijozlar fikrini tinglab, jamoatchilik bilan aloqalarni rivojlantirish yo‘lida xizmat qila boshladi”7. Shu tariqa nazariyotchilar PRning yangiyangi qirralarini tadqiq qila boshladilar. XX asrning birinchi choragidan boshlab AQSh, Angliyada PRga oid qator kitoblar nashr etildi. Ularda jamoatchilik bilan aloqalarning nazariy asoslari yanada chuqurroq ifodalab berilgan.
Shunday qilib, PR tarixining shakllanish va taraqqiy etish evolyutsiyasi uch davrga bo‘linadi, ya’ni ular: tayyorlov, oraliq va asosiy davrlar.
Birinchi davr, Tomas Jeffersonning ilk bor “Pablik rileyshnz” atamasini qo‘llagan 1807 yildan boshlanib, XX asr boshigacha davom etgan.
Ikkinchi davrni, Ayvi Lining “Tamoyillar deklaratsiyasi”ni e’lon qilgan va piar xizmatlari bo‘yicha firma tashkil etgan voqealar bilan bog‘liq, deyish mumkin. hamda madaniy hayotini yaxshilashga qaratilgan bo‘lishi shart. Shu o‘rinda ham PR o‘ziga xos tafakkur maydonini vujudga keltirgan holda samarali natijalarga erishishga xizmat qiladi.
Jamoatchilik bilan aloqalarning muhim shartlaridan biri – ikki tomonlama fikr eshitish. Fikr bir tarafdangina aytilsa, u mohiyatan – biryoqlama, qolaversa, targ‘ibot bo‘lib qoladi. PR amaliyotida tashkilot vakillarining jamoatchilik fikrini tinglab, xulosa chiqarishi muhim o‘rin tutadi.
Yurtimiz istiqloli bergan ne’matlardan biri – rivojlangan dunyoni butun bo‘yi-basti bilan ko‘rish imkoniga ega bo‘ldik. Dunyo ko‘rgan – dunyo bilan bo‘ylashar, deganlaridek, bugun rivojlangan mamlakatlardagi ilg‘or tajribalar, dunyoviy fanlar, texnologiyalardan foydalanish imkoniga egamiz. Ana shunday dunyoviy fanlardan biri – PRdir. Hayot voqeligiga aylangan ana shu fanni so‘nggi o‘n yilliklar mo‘’jizasi deb atash mumkin. U butun mohiyat-e’tiboriga ko‘ra – fanlararo fandir. Ya’ni, har bir sohada jamoatchilik bilan aloqalar muhim o‘rin tutar ekan, PR o‘sha sohalar uchun ham zarur fan hisoblanadi. Jamiyat hayotida muhim ijtimoiy va boshqa fikrlarni ikki tomonlama, ya’ni, bir tomondan tashkilot va ikkinchi tomondan jamoatchilikdan tinglashni yo‘lga qo‘yishning ilmiy asosini PR tashkil qilishi bilan bu fan Axborot xizmatining muhim nazariy asosini tashkil etadi.
insonlar qalbiga yo‘l topish, shu tariqa jamoatchilik bilan aloqalarni tobora rivojlantirib borish mumkin.