Axborot tizimlari

Bank faoliyatini avtomatlashtirish xususiyatlari. BAAT ni texnik ta’minlash 
jarayonida bank texnologiyalari apparat vositalari arxitekturasi zamonaviy talablar 
asosida qurilish kerak. Ularga: aloqaning turli-tuman telekommunikatsion vositalari, 
ko’p mashinali majmualar, «mijoz-server»ning arxitekturasidan foydalanish, 
mahalliy, mintaqaviy va global tezkor tarmoqlarni qo’llash kiradi.
«Mijoz-server» 
arxitekturasi 
banklarning 
axborot 
texnologiyalarini 
qurilishdagi texnik echimlarga zamonaviy yondoshishning asosi bo’ladi.
Bu texnik ta’minlanishni tashkil qilish va axborotlarni ishlab chiqishni mijoz 
(ishchi stantsiya) va server deb nomlangan ikkita tarkibiy qism o’rtasida 
taqsimlanishini ko’zda tutadi. Ikkala qism birlashtirilgan kompyuterlarda bajariladi. 
Bunda mijoz-serverga so’rovlar yuboriladi, server esa ularga xizmat ko’rsatadi. 
Bunday texnologiya tarkiblashtirilgan so’rovlarning maxsus tiliga ega kasbiy 
MBBTda amalga oshiriladi. 
«Mijoz-server» texnologiyasining amalga oshirishini variantlaridan biri uning 
uch bosqichi arxitekturasidir. Tarmoqda kamida uchta kompyuter: mijoz qismi 
(ishchi stantsiya), qo’llanishlar serveri va ma’lumotlar bazasining serveri mavjud 
bo’lishi kerak. Mijoz qismida foydalanuvchi bilan o’zaro hamkorlik (foydalanish 
interfeys) tashkil qilinadi. Qo’llanishlar serveri mijoz qismi uchun biznes tadbirlarini 

---

192 
amalga oshiradi. Ma’lumotlar bazasining serveri mijoz rolini bajaruvchi biznes 
tadbirlarga xizmat ko’rsatadi. Bunday arxitekturaning egiluvchanligi mustaqil va 
dasturiy resurslarni almashishidadir.
Banklarda axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minlanishi. Bank vaqt 
bo’yicha rivojlanuvchi ob’ekt bo’lib, axborot muhitining miqdoriy o’zgarishini 
(ishlab chiqarilayotgan ma’lumotlarning hajmini, foydalanuvchilar sonini va 
boshqalarni ko’payishini), miqdori o’zgarishlarni (echilayotgan vazifalarning turli 
tumanligini kengayishi, ularning harakterini o’zgarishini) vujudga keltiradi. Xuddi 
shunday 
qurilgan 
avtomatlashtirilgan 
tizim 
ba’zi 
bir 
vaqt 
davomida 
zamonaviylashtirishlarni o’tkazmasdan xuddi shunday rivojlanishi kerak. Tizimning 
salohiyatli imkoniyatlari qoidaga ko’ra, ishlab chiqarilgan asosiy dasturiy 
vositalarning imkoniyatlari bilan kuchli bog’langan.
Tizimning bunday sifati aniq ishlab chiqaruvchilarni kasbiy mahoratlariga 
bog’langan va bittagina asosiy dasturiy vositalar doirasida kuchli turlanishlari 
mumkin. Keyingi yillarda bank faoliyatida ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash 
muommosi kuchaymoqda. U o’z ichiga bir necha jihatlarni oladi. Birinchidan, bu 
foydalanuvchilarning vakolatlarini epchil, ko’p bosqichli va ishonchli tartibga 
solishishdir. Bank axborotlarining qimmatliligi ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan 
himoyalashga, shu jumladan, jarayonlarni, ma’lumotlar holatini o’zgarishlarini 
boshqarishni nazoratiga alohida talablar qo’yadi. Ikkinchidan, ma’lumotlarning 
yaxlitligi va bir-birilariga zid bo’lmasliklarining qo’llab-quvvatlash vositalarining 
mavjudligi. Bunday vositalar kiritilayotgan ma’lumotlar o’rtasidagi aloqalarni ushlab 
turish va nazorat qilish, hamda muvofiqlashtirilgan ma’lumotlarning qo’llab-
quvvatlanishini ta’minlovchi operatsiyalar (mavjud) majmuasi usulida kiritishni 
nazarda tutadi. Uchinchidan, tizimli, dasturli va apparatli tuzilishlarda ma’lumotlarni 
arxivlashtirish, tiklash va monitoringining ko’p vazifali tadbirlarini mavjudligidir 
[14,18]. 
Amaliy va iste’mol xususiyatlariga nisbatan ABTning asosiy xususiyatlari 
quyidagilardan iborat:
- vazifaviy majmuaning etarlicha kengligi;
- tizimning integratsiyalashuvi;
- konfiguratsiyalashishi;
- ochiqligi va moslanuvchanligi.
Bank tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalarning ro’yxatini ikki 
qismga: majburiy va qo’shimcha vazifalarga bo’lish mumkin. Birinchilariga, qoidaga 
ko’ra har qanday tijorat bankida bo’ladigan va tizimda u yoki bu ko’rinishda mavjud 
bo’lishi kerak bo’lgan faoliyat yo’nalishlari kiritiladi va ikkinchilarini tanlash esa 
bankning ixtisoslashuviga bog’liq. 
Bank tizimlarining funktsional masalalari. Banklararo hisob-kitoblarni 
avtomatlashtirish. Avtomatlashtirilgan bank tizimlarining (ABT) iste’mol (vazifaviy) 
xususiyatlarini kengaytirish mamlakatimiz bank ishini rivojlanishining xususiyalari 
bilan bog’liq. Agar bank xizmatlarining u yoki bu turlariga o’sib boruvchi so’rovlari 
ommaviy harakterga ega bo’lsa, unda ABT bozorida bank texnologiyalarining yangi 
sifatlari paydo bo’ladi.

---

193 
ABTlari o’z xizmatlarining keng, turli-tumanligi bo’yicha mijozlarga tez va 
sifatli xizmat ko’rsatuvchiga imkon beradi. Tizimning asosiy xizmat modullari 
quyidagilarni amalga oshiradi:
- yuridik shaxslarga hisoblash-kassa xizmatini ko’rsatish;
- bank-korrespondentlari schyotlari bo’yicha xizmat ko’rsatish;
- kredit, depozit, valyuta operatsiyalari;
- xususiy shaxslar kiritmalarining har qanday turlari va ular bo’yicha 
operatsiyalar;
- fond operatsiyalari;
- plastik kartochkalar yordamida hisob-kitoblar;
- buxgalteriya vazifalari;
- tahlil, qarorlar qabul qilish, menejment, marketing va boshqalar. 
Oxirgi avlod ABT «Mijoz-server» arxitekturasidagi tarmoqli texnologiyalarga 
suyanadi. Keyingi vaqtda moliyaviy tahlilning vazifalari va biznesni boshqarishning 
maqsadlariga katta ahamiyat berilmoqda. Moliyaviy xavf-xatarni nazorat qilishda, 
resurslarni boshqarishda, operatsiyalarning foydaliligini, yangi bank xizmati 
(mahsulot)ning mijoz va bo’linmalar daromadliligini tahlil qilishga imkon beruvchi 
tizimlar ishlab chiqarilgan va ishlab chiqarilmoqda.
Majmua shaxsiy sabablar bo’yicha (hujjatlarni rasmiylashtirilgan buxgalteriya 
yozuvlari bo’yicha) mablag’larning haqiqiy va rejalashtirilgan harakatini amalga 
oshiriradi. Hujjatlar bundan keyingi nazorat operatsiyasidan o’tadi, barcha 
parametrlar mos kelganda hujjatlarning ro’yxati tuziladi va hisoblash-kassa 
markaziga jo’natish uchun fayl shakllantiriladi. Korrespondentlik schyoti orqali 
o’tgan hujjatlar schyotlari bo’yicha tarqatiladi.
Bankning operatsiya kuni dasturi-texnologik majmua sifatida bank hisobining 
ko’p mehnat talab qiluvchi operatsiyalarini avtomatlashtiradi. (14.2-rasm). 
Mijozlarning shaxsiy schyotlari bo’yicha operatsiyalar to’lov hujjatlari bo’yicha 
amalga oshiriladi. SHaxsiy schyotdan ko’chirma esa har bir buxgalteriya yozuvlarini 
aks ettiradi.
Bank biznesining rivojlanishi bunday qurollardan kundalik faoliyatda 
foydalanish zarurligiga olib keladi. «Imkomservis» firmasi misolida ABT ning asosiy 
vazifaviy tizimlarining qisqacha ta’rifi ustida to’xtaymiz.
Filiallar faoliyatining hisobi bo’yicha majmua filialning hisobxonasi va boshqa 
bo’limlardagi ish joylarini avtomatlashtirishga mo’ljallangan. «Bank filiallar» 
darajasida filiallardan olingan axborotlarni bilish, ishlab chiqish va tahlil qilish, 
barcha filiallar o’rtasidagi hisob-kitoblar avtomatlashtiriladi. Filiallar orasidagi o’zaro 
hamkorlik to’g’ridan-to’g’ri yoki bankning markaziy bo’limi orqali tashkil qilinishi 
mumkin. Filial doiralaridagi majmua o’z ichiga valyutali va so’mni kassa 
operatsiyalarini oladi, filial bo’yicha balansni ichki buxgalteriya yozuvlarini hisobga 
olish bilan hisoblab chiqadi. Korrespondentlik munosabatlari bo’yicha hisob-
kitoblarni bajaradi.
Mijozlarga xizmat ko’rsatish bo’yicha ABT ning eng keng tarqalgan 
tizimchalari quyidagilardir: 
mijozbank, plastik kartochkalar bilan ishlash 
operatsiyalari. 

---

194 
14.2-rasm. Operatsion kun modelining tarkibi 
«Yuridik shaxslarga xizmat 
ko’rsatish» tizimi 
«Xususiy shaxslarga xizmat 
ko’rsatish» tizimi 
«Ma’muriy xujjat aylanishi va 
xodim hisobini olib borish» 
tizimi 
«Filiallarni boshqarish» tizimi 
«
Xo’jalik operatsiyalarini 
rejalashtirish va taxlili» tizimi
«Xorijiy valyuta bilan 
operatsiyalar» tizimi 
«Taxlil va rejalashtirish» 
tizimi 
«Korrespondent schetini olib 
borish» tizimi 
«Bankning 
operatsiya 
kuni
» 
kirishning telekommunikatsion muhiti 
Filial 
Bank- korrespondent 
Uzoq masofadagi mijoz 

---

195