Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Zardushtiylik dinida jamiyatga oid qarashlar yetarli darajada qiziqarli ifodalangan. Taniqli olimlardan M.M. Xayrullaev va M.A.Usmonov ta'kidlashicha, «Zardushtiylik faqatgina din bo‘lmay, hukmron mafkuradir. Unda jamiyatning nafaqat ijtimoiy-siyosiy tuzumi, balki jamiyatning urf-odatlari va axloqi ham, xalq og‘zaki ijodi ham, adabiy ijodi ham»³⁶³ aks etgandir. Zardo‘sht ta'limoti markaziy osiyolik hukmronlarga davlat quroli bo‘lib xizmat qildiki, bunda nafaqat siyosiy-huquqiy tamoyillar, balki diniy-axloqiy tamoyillar va me'yorlar ham asosiy tartibga soluvchi vosita bo‘lishi kerak edi. Zardo‘shtiylikka asoslangan ideal jamiyat konfutsiylik buddaviylik, iudaizm, platonizm va boshqalarning belgilarini o‘z ichiga oldi»³⁶⁴.

Ijtimoiy muammolarga islomiy qarashlarda esa ilohiy ta'limotlarga asoslaniladi. Islomda taqdirga bo‘ysunish, sabr-toqatli bo‘lishga da'vat etildi. Islomning geografik jihatdan keng tarqalishi uning hududlarga xos bo‘lgan ko‘rinishlari paydo bo‘lishiga olib kelib, bu hududlarda ijtimoiy masalalar u yoki bu holatlarga bog‘liq holda talqin etildi. Islom faqat o‘ziga xos turmush tarzi, «inson borlig‘ining hamma tomonlariga chuqur ta'sir qiluvchi»³⁶⁵ din sifatida maydonga chiqadi. Islom ta'limotida musulmonning ijtimoiy va shaxsiy hayotining hamma tomonlari aniq ko‘rsatib berilgan. Shuning uchun ham an'anaviy islom bilan zamoniylashgan islom o‘rtasida ziddiyatlar mavjud. Bu muammolar hamma boshqa dinlarda ham mavjud bo‘lib, islomda esa, keskin tus olgan.

Xristianlikda ham ijtimoiy-falsafiy muammolarning rivojlanishi jiddiy tus olgan. Bunga Avliyo Avgustinning «Ilohiy shahar haqida» deb nomlangan asari sabab bo‘lib, unda u kishilik jamiyatining rivojlanishi to‘g‘risida o‘z konsepsiyasini shakllantirdi va rivojlantirdi. Bu asarda u gunohkorlikka, boylikka asoslangan jamiyatni diniy soflikka asoslangan jamiyatni qarama-qarshi qo‘yadi, xuddi shu jamiyatni «ilohiy shahar» - Boj'iy grad, deb ataydi. Tarixda xristianlikning katolitsizm, pravoslav, protestantizm kabi oqimlari mavjuddir. Ularning har biri o‘zining konfessional xususiyatlaridan tashqari, maxsus falsafiy tomonlariga ega bo‘lib, jamiyatning rivojlanishini turlicha ifoda etadi. Katolik dini o‘zini birqancha bosqichlarga ega bo‘lgan, jamiyatdan yuqori turuvchi, uni boshqaruvchi va o‘z huqmini hamma odamlarga o‘tkazuvchi tashkilot deb hisoblaydi.

Pravoslav dini esa, o‘zini odamlarning odatiy, maishiy ishlari bilan bog‘liq, deb hisoblaydi. Ularda hyech qachon yagona markazning bo‘lmaganligi ham shunga olib kelgan. Katoliklarga Rim va Papa ega bo‘lgan holda, barcha pravoslav cherkovlari mustaqil bo‘lganlar. Hatto, Konstantinopol patriarxi ham tenglarning ichida birinchilardan bo‘lgan.

Protestantizmga kelsak, u katoliklitsizmning hamma ishlarga haddan tashqari aralashuviga javob sifatida vujudga keldi. Protestantizm ko‘proq oddiy hayot tarzi bilan bog‘liq.

Hozirgi davrda ijtimoiy-falsafiy masalalar neotomizm ta'limotida o‘z ifodasini topib, u katolitsizmning rasmiy doktrinasi hisoblanadi. Bu ta'limotning mohiyati shundaki, unda jamiyat ilohiy talqin etiladi: kishilar o‘rtasidagi bog‘lanishlar, munosabatlari aniq maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Neotomistlarning fikricha, inson real ijtimoiy munosabatlar, Xudo bilan yaqinlashish jarayonida o‘z mohiyatini namoyon qiladi. Neotomizm jamiyatning rivojlanishini, an'anaviy diniy qarashlarni zamonaviy muammolar bilan birlashtirishga harakat qiladi.

Jamiyat rivojlanishini idealizm nuqtai nazaridan tushuntirib berish antik davrga – Fukidid va Geradot yashagan davr (mil. avv. V asr) ga to‘g‘ri keladi. Aflotun («Davlat», «Qonunlar» va boshqa asarlarida) jamiyat to‘g‘risidagi idealistik ta'limotni keng rivojlantirgan. Etatik an'ana undan boshlanib, unga asosan jamiyat bilan davlatni aynan bir deb tushuntirishga harakat qilingan. Aflotun o‘zining uch ijtimoiy sinfdan iborat ideal davlatning modelini ishlab chiqqan: «faylasuflar» («donishmandlar») davlatni boshqaradilar; «lashkarlar» («qo‘riqchilar») qo‘riqlaydilar, ozod mehnatkashlar (dehqonlar, hunarmandlar), shuning-dek qullar (ular jamiyat va uning tizimdan tashqaridalar) mehnat qiladilar. Aflotun ijtimoiy taraqqiyotning antik idealistik talqiniga asos soldi. Uning fikricha, ijtimoiy taraqqiyot jamiyat «g‘oyasini»ning kengayuvi bo‘lib, jamiyat to‘g‘risidagi fikrlar u paydo bo‘lmasdan avvalroq mavjud bo‘lgan. Aflotun «izdoshlari» ham davlat va jamiyat tushunchalarini bir-biridan farq qilmaydilar. Aflotunning fikricha, davlatning tuzilishi alohida olingan individ ruhining tuzilishi bilan bir xildir.

Jamiyat rivojlanishining idealistik talqini keyinchalik Arastu asarlarida o‘z aksini topdi («Siyosat», «Etika» va b.). U ijtimoiy tuzumning uch bosqichini ko‘rsatib berdi: a) oila; b) jamoa; v) davlat. Ularning hammasi bir-biri bilan ierarxik munosabatdadir. Jamoa – oilalar majmuasi; davlat esa jamoalar yig‘indisidan iboratdir. Shaxs jamiyat qonunlariga (oila, jamoa, davlatga) buysunishi, o‘z-o‘zini tarbiyalashi va yaxshilik qilishi jamiyatning qaror topib rivojlanishiga xizmat qilishi kerak. Davlatga (umuman jamiyatga ham) antik idealistik yondashuvning mohiyati shundaki, u alohida individga nisbatan birlamchi qaraladi.

Jamiyatning bunday an'anaviy talqiniga Sharq mutafakkirlari ham o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bunga Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Beruniyning «O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar», Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig», Navoiyning «Payg‘ambarlar va donishmandlar tarixi», Amir Temurning «Tuzuklari», A.Jomiyning «Iskandarning donishmandlik kitobi» va boshqa asarlarni misol qilib keltirishning o‘zi kifoya qiladi. Bundan sharq mutafakkirlarining antik davr falsafasi vorislari ekanliklari ko‘rinib turibdi. Masalan, Ibn Sinoning fikricha, jamiyat uch sinfga bo‘linishi kerak: boshqaruvchilar, lashkar (harbiy), ishlab chiqaruvchilar. Bu esa, Aflotunning qarashlarini tasdiqlaydi. O‘z navbatida Forobiyning jamiyatga oid qarashlari, g‘oyalari Arastuning fikri bilan bog‘lanib, Sharqdagi o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy sharoitiga moslashtirilgani, rivojlantirilgani ko‘rinib turibdi. Sharq mutafakkirlaridan Al-Buxoriy («Shoh uchun foydali xabarlar to‘g‘risida kitob»), Bedil («Bilish»), Mashrab («Devoni Mashrab»), Ahmad Donish («Kamyob hodisalar») ham o‘z asarlarida jamiyat, davlat, ularni boshqarish va shaxsning o‘rni to‘g‘risida o‘z fikrlarini yozib qoldirganlar³⁶⁶.

Jamiyat haqidagi idealistik talqin rivojiga T.Gobbs va J.Lokk (ijtimoiy kelishuv shartnomasi nazariyasi), J.Viko («millat harakati to‘g‘risida»gi ta'limot), Volter (hamma insonlarning boshdanoq siyosiy tengligi to‘g‘risidagi g‘oya), I.Kant («abadiy dunyo» to‘g‘risidagi ta'limot) o‘z hissalarini qo‘shdilar. Jamiyatning tugallangan idealistik talqinini Xegel falsafasida o‘zining to‘liq aksini topdi. Uning «Huquq falsafasi», «Tarix falsafasidan ma'ruzalar», «Estetikadan ma'ruzalar», «Falsafa tarixidan ma'ruzalar» asarlari deyarli to‘laliigicha ijtimoiy muammolarga bag‘ishlangan. Xegel ularda «jamiyat» tushunchasining «davlat» tushunchasidan kengligini aniq va tushunarli shaklda bayon etib berdi. Fuqarolik jamiyati, ya'ni bevosita davlat boshqarmaydigan sotsium to‘g‘risidagi g‘oya aynan Xegel tomonidan ilgari surilgan. Ijtimoiy rivojlanishning mohiyati, Xegel fikricha, butun olamni, shu jumladan, jamiyatni ham o‘z ichiga oluvchi «mutloq g‘oya»ning o‘z-o‘zidan yoyilishidir. Uning fikricha, «mutloq g‘oya» mantiq (yoki sof tafakkur) doirasida, keyinroq esa tabiat sifatida rivojlanadi. Lekin bunda tabiat mohiyatan emas, balki faqat tashqi hodisa sifatida yuzaga chiqadi. «Mutloq ruh»ning uchinchi yuqori rivojlanish bosqichi tarix ya'ni inson faolligining hamma turlaridan (ong, faoliyat va b.) iborat. Xegel ijtimoiy rivojlanish qonunlarini tafakkur (mantiq) qonunlari bilan aynan bir deb biladi. Bu esa jamiyatni tushuntirishdagi mutloq idealizmning namoyon bo‘lishidir.

XX asrga kelib neoxegelchilar (R.Kollingvud, B.Kroche, G.Glokner va b.) Xegel falsafasini yangi zamonaviy ijtimoiy jarayonlarga moslashtirib qo‘llashga harakat qildilar. Masalan, ingliz neoxegelchi B.Bozanket Xegelning «mutloq ruh» to‘g‘risidagi g‘oyasi hamma ijtimoiy institutlarning (davlat, din, huquq, axloq va b.) eng yuqori individuallashgan shaklining namoyon bo‘lishidan boshqa narsa emas, deb e'tirof etadi. Jamiyatga neoxegelcha yondashishning xarakterli xususiyati ijtimoiy borliq va tafakkurni aynan, deb tan olishdan iboratdir.

Jamiyat idealistik talqini rivojiga ekzistensializm, «hayot falsafasi», neokantchilik, neopozitivizm, neofreydizm va boshqa oqimlar ham o‘z hissalarini qo‘shdilar.

XIX asrgacha bo‘lgan davrda jamiyatga oid qarashlarda diniy va idealistik qarashlar chambarchas holda hukmron bo‘lishiga qaramasdan, Levkipp va Demokritdan tortib to L. Feyerbax va N.G.Chernishevskiygacha bo‘lgan, yirik mutafakkirlari qarashlarida ayrim materialistik g‘oyalar mavjud edi. Masalan, Demokrit ta'kidlashicha, insonning «qo‘li, aqli va idroki» insonning ehtiyojlari ta'siri ostida ijtimoiy qadriyatlarni yaratdi. Lukretsiy Kar jamiyat ham tabiat ham xudolarning irodasi bilan paydo bo‘lmaydi va ular orqali boshqarilmaydi degan fikrni ma'qullaydi.

Sharq mutafakkirlarining qarashlarida ham jamiyatni materialistik talqin etishning ayrim elementlari bor. Masalan, Forobiy jamiyat paydo bo‘lishining tabiiy sabablarini topishga intiladi. U «moddiy ehtiyojlarni birinchi darajaga olib chiqadi va bu bilan jamiyatning paydo bo‘lishi muammosini ko‘taradi»³⁶⁷.

Yangi davrda tabiiy fanlarning va mexanik-materialistik g‘oyalarning rivojlanishi ham ijtimoiy taraqqiyotni materialistik asosda tushuntirish to‘g‘risidagi bilimlarning shakllanishiga o‘z ta'sirini ko‘rsatdi. Bu jarayonga XVIII asr fransuz materialistlari katta hissa qo‘shdilar. Bu esa, a) jamiyatni idealistik-teologik tushunishni inkor qilish; b) determinizm konsepsiyasini (ijtimoiy hodisalarning paydo bo‘lishining sababiyligini) belgilash; v) jamiyatning insonlarning o‘zaro munosabatlari va o‘zaro ta'sirlari asosida qurilishi; g) rivojlanishning asosi deb amaliy tajriba va qarashlarga ahamiyat berish kerakligini ta'kidlash. Masalan, L.Feyerbax o‘zining naturalistik konsepsiyasini jamiyatni diniy va idealistik talqin etishga qarshi qo‘yadi. Uning asosida ijtimoiy rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida inson sezgilari ekanligi ta'kidlanadi. Umuman olganda, L.Feyerbax materializmi antropologik xarakterga ega.

Ijtimoiy rivojlanishning materialistik talqini K.Marks va F.Engelslarning «Kapital», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi», «Nemis mafkurasi», «Falsafa qashshoqligi», «Muqaddas oila» asarlarida keng yoritilgan. Ular «ijtimoiy borliq», «ijtimoiy ong» kabi falsafiy tushunchalarini asoslab berib, birinchisini ikkinchisiga nisbatan birlamchi ekanligini ta'kidladilar. Ijtimoiy rivojlanishning asosini ijtimoiy ishlab chiqarish tashkil qilishi tushuntirib berildi. Jamiyat rivojlanishining tarixiy bosqichlarida ma'lum bir moddiy ishlab chiqarish usuli yotishi, bu esa ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya sifatida ifodalanib, insoniyat jamiyati tarixi esa formatsiyalarning ketma-ket almashinuvidan iboratdir.

Ijtimoiy rivojlanishni tushuntirishga oid hozirgi zamonaviy materialistik talqinlar yetarli darajada ko‘p va rang-barangdir. Eng avvalo, «dialektik-gumanistik» oqim nuqtai nazaridan jamiyatni ko‘proq «insoniylashtirish», gumanizatsiyalashtirish kerak. Shu maqsadda falsafaning quyidagi turli maktablari va yo‘nalishlarining g‘oyalarini materialistik g‘oyalar bilan birlashtirishga harakat qilinadi: neoxegelchilik (Frankfurt maktabi – T. Adorno, T. Maruze, Yu. Xabermas va b.); freydizm (freydomarksizm – V.Rayx, E.Fromm va b.; ekzistensializm (J.-P. Sartr, A. Lefevr, M. Merlo-Ponti va b.); fenomenologiya (E. Pachi, P.Pikone va b.), «Hayot falsafasi» (E.Blox) va boshqalar. Masalan, J.-P.Sartr to‘g‘ridan-to‘g‘ri «ijtimoiy materiya»ning mavjudligi to‘g‘risida gapirsa, «frankfurtchilar» esa jamiyatning iqtisodiy tuzilmasi tahliliga o‘z e'tiborlarini qaratadilar.

XX asr ijtimoiy falsafasining rivojiga venger faylasufi Derd Lukach (1886-1971), jiddiy ta'sir ko‘rsatdi. Uning g‘oyalari nafaqat Vengriyada (A.Xeller. F.Fexer, A.Xegedush), balki boshqa davlatlarda – Yugoslaviya (G.Petrovich, M.Markovich, S.Stoyanovich), Fransiyada (L.Goldman) ham ko‘pgina mutafakkirlarning falsafiy qarashlari shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Lukach va uning izdoshlari falsafa bus-butunicha jamiyatga yo‘naltirilgan, tabiat esa insonning unga nisbatan aqliy-amaliy munosabati orkali qaralishi kerak, deb taxmin qiladilar.

Jamiyat rivojlanishi to‘g‘risidagi zamonaviy qarashlar rivojining yana bir yo‘nalishi «ssientizm» yo‘nalishidir. Ular materializmni «tarixdan», «empirizmdan», «mafkuradan» tozalash yo‘li bilan «ilmiylashtirish», «yaxshilash» orqali takomillashtirish kerak, deb uqtiradilar. Bu oqimning namoyondalaridan biri fransuz faylasufi Lui Altyusserdir. Aynan u nazariyani empirik, ideologik, sub'ektiv qatlamlardan «tozalab», ilmiy ijtimoiy falsafani yaratish vazifasini ilgari surdi. Altyusserning fikricha, falsafadagi asosiy tushuncha «amaliyot»dir. Amaliyotni iqtisodiy jihatdan tor ma'noda tushunishni bartaraf etish uchun Altyusser amaliyotning uch xil turiga ( iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy) oid tushunchani kiritadi. Faylasufning fikricha, «ular bir-birlari bilan o‘zaro ta'sirda bo‘lgan holda shakllanish va rivojlanishning o‘z mantig‘iga ega, shu sababli iqtisodiyot siyosat va mafkuraga ta'sir ko‘rsatadi va o‘z navbatida ular ham iqtisodiyotga ta'sir o‘tkazishi mumkin». Altyusserning qarashlari Fransiyada (E. Balibar, D.Lekur, P.Reymon, N. Pulantsas), Buyuk Britaniyada (B.Xindess, P.Xerst), Italiyada (G.Della Volpe va b.), AQSh da (Dj. Eleter, Dj. Remer i b.) keng tarqalgan.
3-bob. JAMIYaT: TUShUNChASI, TUZILIShI, ASOSIY SOHALARI