Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Asosiy falsafiy muammolar
Qaysi falsafiy muammo - bosh, yetakchi muammo ekanligi faylasuflarni hamisha qiziqtirib kelgan. Ayrim faylasuflar buni Xudoni bilish, boshqalari - insonni bilish, uchinchilari - dastlabki borliqni aniqlash, to‘rtinchilari - dunyoning qadriyatli o‘lchovi va hokazolarni bilishda deb bilganlar. Falsafaning asosiy muammolari mavjudmi, agar mavjud bo‘lsa, ular nimalardan iborat?
Barcha falsafiy muammolarni uchta asosiy guruhga taqsimlash va quyidagi savollar bilan ifodalash mumkin:

1. Dunyo nima?

   
   

2. Inson nima?

   
   

3. Dunyo bilan inson o‘rtasidagi munosabatlar nimadan iborat?

   
   

Agar biz har qanday falsafiy muammoni oladigan bo‘lsak, u albatta mana shu uchta falsafiy masaladan bittasiga dahldordir.

Shunday qilib, falsafaning markaziy masalasi bo‘lgan insonning dunyoga munosabati uning mavzusi hamda inson tabiatida mavjud bo‘lgan dunyoqarashidan kelib chiqadi. Bu yerda, «dunyo-inson» tizimi to‘g‘risida gapirganda, «dunyo» va «inson»ni ularaning o‘zaro qarama-qarshi tomonlarini qayd etuvchi juda keng falsafiy tushuncha ekanligini nazarda tutish kerak. Shu bois mazkur kontekstda ular «Men» va «Men – emas», «sub'ekt» va «ob'ekt», «makrokosmos» va «mikrokosmos», «ichki dunyo» va «tashqi dunyo», «ruh» va «tabiat», «ong» va «materiya», «tafakkur» va «borliq», «g‘oyaviy» va «moddiy» kabi turli davr hamda har xil falsafiy tizimlarda insonning dunyoga nisbatan qarashlari aks ettirilgan bo‘lib, ular binar oppozitsiyalarga tengdir.
«Dunyo» – inson» muammosining mazmuni markaziy falsafiy muammo sifatida u yoki bu tarixiy davrning yetakchi yo‘nalishlari (tendensiyalari) mazmuni bilan bog‘liqdir. Jamiyatda ustuvor muammolar o‘zgarganida mazkur muammo mazmuniga nisbatan urg‘u, ta'kid ham o‘zgaradi. Bu urg‘ular u yoki bu tarixiy davr faylasuflarining diqqat markazi nimaga qaratilganligining ifodasi hisoblanadi. Boshqacha aytganda, «dunyo-inson» muammosi u yoki bu davr falsafiy tafakkuri yo‘nalishini (paradigma) ifodalaydigan o‘z tarixiy shakllariga ega.
Mana shu tarixiy shakllarni yevropa falsafasi misolida ko‘rib chiqamiz.


Ontologik shakl. Mifologiyadan farqi o‘laroq, falsafa sub'ekt va ob'ektni farqlashdan boshlanadi. Shuning uchun dastlabki faylasuflarning dunyoga munosabati «Men emas», «U»ga bo‘lib, inson dunyosiga qarama-qarshi turuvchi tashqi, shaxsdan tashqari dunyo (koinot, tabiat)ga nisbatan munosabatdir. Falsafa o‘zining ilk shakllanish bosqichidayoq o‘z mavzusining eng muhim nuqtasi: «dunyo» va «inson» ni ajratgan va shu bilan avval boshdan falsafaning markaziy vazifasini ifodalagan.
Antik falsafada mazkur vazifa butun mavjudot bosh asosini qidirish bilan bog‘liq bo‘ldi. Fales suvi, Anaksimen havosi, Geraklit olovi, Aflotun g‘oyasi, Demokrit atomi - ana o‘sha bosh asoslar xillaridir. Garchand yunon faylasuflari gnoseologik, axloq va boshqa falsafiy muammolar to‘g‘risida o‘z fikrlarini aytgan bo‘lsalar-da, ontologik muammo, eng avvalo «Dunyo nimadan iborat» yoki «Dunyo nimaga asoslangan?» kabi savollar ular uchun bosh, asosiy muammo bo‘lgan deb, ikkilanmay aytish mumkin.
Shunday qilib, qadimda falsafaning asosiy masalasi ontologik tusga ega bo‘lib, «dunyo-inson» tizimida borliq munosabatlariga taalluqli bo‘lgan.
O‘rta asr yevropa falsafasida «dunyo-inson» muammosida ontologik masala markaziy o‘rinda saqlangan. Biroq o‘rta asr sharoitida mazkur muammo falsafaning ilohiyotga bo‘ysunishdan kelib chiqadigan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi. Tashqaridan «dunyo-inson» oppozitsiyasi (tabiat va ruh, modda va ong) «dunyo-xudo» oppozitsiyasi bilan almashinadi. Biroq mohiyatiga ko‘ra, o‘sha dilemma hal qilinadi, chunki xudo (ruhiy ibtido) insondan mavhumlashtirilgan va «ong», «ruh» va «tafakkur»ning mutlaqlashtirilgan shaklidadir. Shunday qilib antik davrda va o‘rta asrda falsafa eng avvalo: «Dunyo nimadan iborat?», «Dunyo nimaga asoslangan?» kabi savollarga asosiy omil «moddiy substansiya yoki ruhiy ibtido, tabiiy yoki ilohiy» deb javob bergan.


Gnoseologik shakl. Yangi davrda olam mukammal ishlab chiqilgan nazariyalar orqali tushuntirildi, ya'ni atomizm va mexanika ustuvorlikka ega bo‘ldi. Ko‘pchilikka dunyoning tugal manzarasini yaratish uchun u yoki bu narsanigina aniqlashtirish qolgandek tuyuldi. Ontologik masalalar orqaga surilib, gnoseologik va metodologik masalalar markaziy masalaga aylandi.
Yangi davrda gnoseologik muammoning ustuvor markaziy masalaga aylantirgan sanoat hamda tabiatshunoslikning gurkirab rivojlanishi sabab bo‘ldi. yer va osmon jismlari mexanikasi, tahliliy geometriya, differensial va integral hisoblarning yaratilishi, kimyo, geografiya, geologiya, botanika, zoologiya va boshqalardagi kashfiyotlarning mazkur davr yutuqlari sifatida ko‘rsatishning o‘zi yetarlidir. Fan imkoniyatlarini oshirgan yangi texnik vositalar: mikroskop, teleskop, termometr, simobli barometr kabilar yaratildi. O‘rta asrlarda hukmronlik qilgan dunyoning ilohiy manzarasi o‘rnini universum (dunyo)ni tabiiy-ilmiy yondoshib tushuntirish ola boshladi.
Falsafada mantiq, metodologiya va bilish nazariyasi muammolari birinchi o‘ringa chiqadi. Yangi davr falsafasi uning asoschilari bo‘lgan F.Bekon va R.Dekart nomidan o‘zining asosiy paradigmalarini gnoseologik-metodologik asosda: empirizm (Bekon) va ratsionalizm (Dekart), induktivizm (Bekon) va deduktivizm (Dekart) ko‘rinishida ifodalagani tasodif emas. Aynan Bekon va Dekart Yangi davr falsafasi muammo maydoni asosiy nazariy paradigmalarini ifodalagan. Yangi davrda insonning dunyoga munosabati to‘g‘risidagi falsafiy masala gnoseologik tusga ega bo‘ladi («Dunyoni bilish mumkinmi va qanday qilib?»). Nazariy falsafaning bosh masalasi - "Men nimani bilishim mumkin?» deb qayd etgan Kant falsafasida u tugal va uzil-kesil shaklga ega bo‘ldi.

Aksiologik va praksiologik shakl. Jamiyatning keyingi taraqqiyoti ilmiy bilishni shu darajada rivojlantirdiki, natijada ontologik va gnoseologik masalalar antik falsafa va Yangi davr falsafasidagi ustuvorlik mavqyeini saqlab qola olmadi. Bu ularning kun tartibidan olib tashlanganligini bildirmaydi. Gap bashariyat o‘z rivojining shunday nuqtasiga yetib kelganida-ki, bunda kun tartibiga odamzot hayotining asoslari va bashariyatning o‘zini rivojlanish istiqbollari to‘g‘risidagi masalani markaziy masala sifatida qo‘yilishidadir. XX asrda esa bu masala taqdiriy ahamiyat kasb etdi.
XIX-XXI asrlarda «Mavjud dunyo mukammalmi?» (insonning dunyoga bo‘lgan munosabatini aksiologik tomoni), «Dunyoni amaliy o‘zgartirish mumkinmi va qanday qilib?» (insonning dunyoga munosabatini praksiologik tomoni) kabi savollar dolzarb muammo bo‘lib qoldi. Mana shular «dunyo-isnon» muammosining Yangi va Eng yangi davrlar vujudga keltirgan yangi tomonlaridir. Bu savollar ilgari ham faylasuflar nazarida bo‘lgan.
«Mavjud dunyo mukammalmi?» degan savolga (asosiy falsafiy masalaning aksiologik tomoni) hozirgi zamon odami hyech ikkilanmasdan salbiy javob beradi. Bunday javob ilgari ham berilgan, biroq u, birinchidan, lokal-mintaqaviy tusda bo‘lib, ikkinchidan, aholining turli qatlamlari uchun universal emas edi. Bugungi kunda dunyoning mukammal emasligi to‘g‘risida gapirganimizda, barcha dunyoning bir butunligini nazarda tutamiz. Gap davlat va mintaqalarning o‘zaro munosabati, insonlarning tabiat bilan munosabati, o‘zaro munosabatlari, zamonaviy qadriyatlar, ta'lim va tarbiya, madaniyat taqdiri va boshqalar to‘g‘risida ketayapti.
Tarixiy davrlarning almashuvi bugungi kunda butun insoniyat (sotsium)ni qamraganidek, undagi alohida shakl va sohalarni ham qamragan inqirozning qonuniy natijasidir. Shuning uchun bu inqirozning inson hayoti va zamonaviy sivilizatsiya asoslariga daxldor global tarzdaligi ta'kidlanadi. Bu xaqda F.Nitsshe, O.Shpengler, Y.Xeyzinga, K.Yaspers, D.Dyui, E.Fromm, A.Pechchei va boshqalar yozgan.
«Dunyo-inson» muammosining praksiologik tomoni quyidagicha ifoda­la­­nadi: «Dunyoni o‘zgartirish mumkinmi va qanday qilib?» Bu savol ilgari ham qo‘yilgan, biroq uning yechimi dunyoning diniy va utopik tuzilishi, monarxik institutlarning o‘zboshimcha xulosalari doirasida cheklangan edi.
Yangi va ayniqsa hozirgi keyingi davr chuqur ijtimoiy sifat o‘zgarishlarini jamiyatning tabiiy-tarixiy rivojining ajralmas qismi ekanligini namoyon qildi. Agar XIX asr oxiri va XX asrning birinchi yarmi avvalgi dunyoni keskin inkor qilish (jumladan zo‘rlik asosiy komponent sifatida) tarzida o‘tgan bo‘lsa, hozirgi davr ijtimoiy o‘zgarishlarining bosh usuli bo‘lib, islohotlar e'tirof etilmoqda. To‘g‘ri, hozircha zo‘rlik ishlatish real hayotning dalili sifatida hali bekor qilinmagan.
Shunday qilib, «dunyo-inson» muammosi markaziy falsafiy muammo sifatida o‘zgarmoqda. Uning ontologik, gnoseologik, aksio­lo­gik, praksiologik tomonlari to‘g‘risida gapirishimiz mumkin. Shuning bilan birga turli tarixiy davrlar uning u yoki bu «tomonlarini» davrning asosiy jarayonlarida birinchi o‘ringa chiqaradi.