Axmet Yassawiy sufizm adebiyatinin wakili Reje

Xoja Ahmed Yassawiydin ómiri hám dóretiwshiligi
Xoja Ahmed Yassawiy turk dúnyasınıń eń ataqli sufizim talimatinin kozge koringen wakillerinin biri bolıp tabıladı. Xoja Ahmed Yassawiydin ataniw negizi Yassi qalasi menen baylanisli sebebi yassi sirdariya boyindagi en eski qala bolip, X asirden baslap Turkistan bolip ozgergen. Ullı Nawayi " shayıqul ulamalar" (" shayıqlar shayıqi") dep ataydı. Óz jurtında bolsa " hazreti sultanım" deydiler. Yassaviydin turmısı hám iskerligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar júdá az. Barları da ráwiyat hám ańızlarǵa uylesip ketken. Bunıń ústine, Yassaviy ijodi Ózbekstanda ǵárezsizlikten keyin ǵana úyrenilip atır. Buǵan baylanıslı birinshi derek, haqqinda onıń " hikmetler toplami " shıǵarması bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, Yassaviy xalifasi Sulaymon Boqirg'oniydin " Hakim ata kitabi ", Nawayinin" Nasoyim ul-muhabbat", Fazlulloh Ro'zbehxonnin " Qonaqnomayi Buxara", Qıdır ibn Ilyostin " Mártebeni maqtap jazılǵanı Hoji Bektoshi valiy", Áwliye Shalabiydin " Sayaxatnoma", Husomiddin Bılǵarıydin " Tavorixi Bılǵarıya", Qapaiydin " Jawhar ul-abror" kitaplarında da avtor haqqında azı-kóbi maǵlıwmatlar berilgen. Yassaviy haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birinshi ret toplap, saldamlı izertlew jurgizgen Turkiyalıq alım Muhammad Fuod Ko'pruluzoda bolǵan edi. Ol 1918- jılda " Turk ádebiyatında dáslepki mutasavviflar" degen kitapın járiyaladı. Abdurauf Fitrat 1927 - jılda Yassaviy jáne onıń dóretiwshilik túsi haqqında maqala jazdı. Házirde Yassawiydin bir ǵana Ózbekstan yamasa Qazaqstanda gana emes, jáhán turkologlari tárepinen keń kólemde úyrenilip atır. Yassawiydin tuwılǵan jılı da anıq emes. Derekler onıń Yusuf Hamadoniy qolında bilim alganligin tastıyıqlaydı. Soǵan qaraǵanda, Ahmad Yassaviy XI ásirdiń ekinshi yarımında tuwılǵan. Sebebi Yusuf Hamadoniydin tuwılıw sánesi 1048- jil bolıp tabıladı. Ahmad Yassawiydin ákesi Ibrohim shayıqlıq mártebesine iye edi. Onıń hazreti Ali áwladlarınan bolǵanlıǵın ańız etiledi. Anası Aysha shayıq Ibrohimnin shákirtlerinen bolǵan Musa shayıqtıń qızı bolıp tabıladı. Ahmad shańaraqta ekinshi perzent bolǵan. Júdá jas payıtlarında ata-anası dunyadan otip jetim qaladi.
Ajapasi menen birgelikte Tegiske keledi. Arıslanbob degen shayıq qolında tárbiya tabadı. Jas Ahmadtin Arıslanbob menen ushırasıwı waqıyası ráwiyatlarǵa ko'milgen. Olarǵa kóre, Arıslanbob payg'am¬barimiz ashoblaridan bolıp, tórt júz jıl jasaǵan. Ol Muhammad payǵambardıń Yassawiyge atab bergen amanatları - bir dana xurmanı neshe júz jıllar saqlap keledi hám jeti jasar Ahmedge tapsırıp, balanıń tárbiyasın óz moynına aladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, Ahmad Yassaviy Arıslanbob oliminen keyin, shama menen 1110 - jıllardan baslap Buxarada oqıydı. Ataqlı Yusuf Hamadoniydan bilim aladi. Onıń xalifasi (járdemshisi), isin dawamlawshıı dárejesine kóteriledi. Ahmad Yassaviyning pirlik mártebesi sol dárejede joqarı bolgan xalıq arasında : " Madinada Muhammad, Turkistonda Xoja Ahmad",- degen ańız payda boladı.
Rawayatlarga koʻre, Yassawiy 63 ge(Paygʻambar yoshiga) jetkennen keyin ,jer ostida bolme jasatip, qalgan omirin toat-ibodat qilip, qimbatli hikmetlar jozib,jer astinda oʻtkergan. rivoyatga qaraganda, 133 yil umr koʻrgan.Ko'pruluzoda 120, orıs turkologi v. A. Gordlevskiy 125 dep belgileydi. Bunday juwmaq shıǵarıwǵa onıń hikmetleri de málim dárejede tiykar beredi. Mısalı, bir hikmetinde sonday qatarlar bar:
Eranlardan jaǵımlılıq-ol futuh ololmadim,
Júz jigirma jasqa kirdim, bilolmadim,
Aqsha taolo toatlarin qilolmadim,
Eshtib, o'qub jerge kirdi Qul Xoja Ahmad.
Biraq, onin 1166 - jılda Tegisde dunyadan otkeni anıq, tuwılǵan jılı bolsa belgisiz. Qabri Tegis - Turkistonda. 1396 -1397 - jıllarda Ámir Temur onıń qabrin zıyarat etip, ústine maqbara qurdiradi. Maqbara házir de úlken zıyaratgoh bolıp tabıladı. Ahmad Yassaviy bir ul, eki qız kórgeni málim. Balasınıń ati Ibrohim bolıp, jas waqtinda dunyadan otken. Qızları - Gáwharı Shahnoz hám Gáwharı Xoshnoz. Xo'ja Ahmad Yassaviyning házirge shekem jasap atırǵan áwladları Gáwharı Shahnoz atlı qızınan tarqalǵan.
Yassaviy atı turk dúnyasında eki tárepten ataq tapqan :
1. Pir, káramatlar kórsetken áwliye.
2. Shayır, hikmetler avtorı.
Ráwiyatlarda Yassawiy dúnyanıń túrli táreplerine jayilip ketken ketken toqsan toǵız mıń murid, on eki mıń qaptal -átirapında juretuǵın sáwbetles doslar hám kóplegen xalifalarga iye bolǵanı ańız etiledi. Birinshi xalifasi Arıslanbobaning balası Mansurbolıp, ol olgennen keyin (1197), balası Abdulmalik, keyin onıń balası Tojxo'ja, Tojxo'janin balası Záńgi ata. Xorezmlik Said áke (1218-19 - jılda dunyadan otkenn) onıń ekinshi xalifasi, Hakim ata (Sulaymon Boqirg'oniy) bolsa úshinshi xalifasi edi. Yassawiydin káramatları haqqında kóplegen ráwiyatlar bar. Olardıń birinde Qıdır menen kóp mártebe sáwbetles bolǵanı ańız etiledi. Qıdır oǵan " Hár kún jeti ıqlımdı kezamen hám hár ıqlımnan bir sáwbetles izlaymen. Lekin usi waqitqa deyin, sendey qábiletli hám túp sáwbetleske dus kelmedim",- degen eken. Bir kúni " shayıq ul-ulamalar" di juma namazında ushıratpagan qarsılasıları onıń ústinen hár túrlı gapler to'qib, jurt patshasina aytadi. Patsha baqlawdi buyiradi. Tekserip kórse , Ahmad Yassaviy geyde juma namazın Makkaga barıp oqıp kelar eken... Bunday ráwiyatlar kóp. Sahıpqıran Ámir Temurdıń oǵan ayriqsha mehir qoyǵanlıǵı biykarǵa emes. Onıń pármanı menen hazreti qabri ústine gúmbeziniń bálentligi 30, sheńberi 40 gazlıq úlken maqbara qurıldı. Oǵan -diniy mekemege berilgen mal-múlk jer ajıratılıp, qol qatılmas dep daǵaza etildi.
Ullı Ahmad Yassaviy turkiy xalıqlar arasından jetisip shıqqan birinshi, sufizmnin ullı wákili bolıp tabıladı. " Yassawiya " jolnin tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Sufizm bolsa Shıǵıs áleminiń keń tarqalǵan filosofiyası bolıp tabıladı. Sufizmnin tiykarında Allanı ańǵarıw jatadı. Alla haq bolıp tabıladı, haqıyqat bolıp tabıladı. Onı ápiwayı adamdıń jo'n aqli menen anlaw múmkin emes. Onıń ushın ustaz, pir kerek. Sebebi bul dúnyada óz halinsha tuwrı joldı tabıw oǵada qıyın. Buǵan baylanıslıǵı birden-bir tuwrı jol jol menent bolıp tabıladı. Jol menent degeniniń ózi de " jol, " usıl" degen mánislerdi ańlatadı. " Toplamı hikmet" de o'qiymiz:

Jol menentke siyasatlig' murshid kerek,

Ul murshidga ıqtıqatlig' murid kerek,
Xızmet etip pir rizosin tabıw kerek,
Mundog' aslam haqdin úles olur ermish.
Yassawiy, sháriyat imannin qabıgi bolsa, omir onıń túyiri bolıp tabıladı. Sháriyat onıń zohiri bolsa,omir batılı bolıp tabıladı. Birin ekinshisisiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Sháriyat islamda ámel etiliwi kerek bolǵan diniy qaǵıydalar jıyındısı bolıp tabıladı. Omir usılardı ańǵarıw jolı bolıp tabıladı. Ahmad Yassaviy turkiy xalıqlar arasından shıqqan birinshi talimatshi emes, jańa bir omir tiykarlawshisi ham bolıp tabıladı. Bul jol onıń atı menen " Yassaviya" dep ataladı. Jol óziniń tómendegi qaǵıydalarına iye:
1. Murid óz pirini barlıqtan ábzal bilmog'i hám oǵan óz ixtiyorin tolıq tapsırmog'i kerek.
2. Murid óz pirinin barlıq ramz hám belgilerin jetilisken angay alıwı kerek.
3. Murid óz pirining barlıq sózleri hám de jumıslarına sadıq hám belsendi bolıwı kerek.
4. Murid óz pirining barlıq tapsırmaların shaqqan, shinnkewilden atqarıp, onı bárháma razı etip juriwi shárt. Sebebi Alla razıliǵı oǵan baylanıslı.
5. Murid óz sózine sadıq, wádesinde bekkem bolıp, piriga salıstırǵanda ko'nlinda qandayda bir gumanga jol qo'ymawi kerek.
6. Murid Alla jolında pútkil buyım-ol múlkin óz piriga nisor etiw ushın mudami tayın turiwi kerek.
7. Murid óz pirinin barlıq sır-sırların bilgeni halda onı basqalarǵa bildiriwdi qıyalına da keltirmesligi, dosına dos, dushpanına dushpan bolıp yashamog'i shárt.
8. Murid óz pirining qıyınshılıqlıotlarini ańsat qilmog'i, pánt-ol násiyxatların orınlamog'i kerek.