Axmet Yassawiy sufizm adebiyatinin wakili Reje

Axmet Yassawiy sufizm adebiyatinin wakili
Reje:
Kirisiw
Tiykarg’i bo’lim
1.Xoja Ahmed Yassawiydin ómiri hám dóretiwshiligi
2.Ahmed Yassawiydin qosiqlarinin ozgesheligi.
3.Xoja Ahmed Yassawiydin “Diywani hikmet” kitabi
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar


Kirisiw
Ortà Aziyàdàǵı sufizm táliymàtınıń eń kózge kóringen wákillerinen biriXojà Axmet Yàssàwiy túrkiy xalıqlar arasınan shıqqan belgili danıshpanlardan biri. Ol 1105-jılı tuwılǵan dep esaplansa, al ólgen jılı námálim. Xoja Axmettiń Yassawiy atanıwı negizi Yassi qalasınıń tariyxı menen baylanıslı.
Sebebi, Yassi Sırdárya boyındaǵı eń eski qala bolıp, X ásirden baslap Túrkstan bolıp ózgergen.Yassawiy júdá ulama adam bolıp, ol quran tafsifin pútkil túrkiy dúnyasına tanıtqan adam. Sonıń ushın da, «Mekkede-Muhammed, Túrkstanda — Xoja Axmet» — d e p atalǵan. Hátte Amir Temurdıń ózi de bul ullı háziret aldında bas iyip, onıń qábirine úlken maqbara qurǵızǵan. Bul maqbara házir de bar. Muhammed payǵambar óliminen keyin, basqa sahabalar musılman dinine de ayırım ózgerisler kirite baslaǵan. Dindi mámleketlik basqarıw menen pútkilley aralastırıp jibergen.
Usınday jaǵdaylarǵa baylanıslı ómirde ayırım narazılıqlar payda bolǵan. Din iyeleri: «Bul dúnyadaǵı biybastaqlıqlardı tek o dúnyada ǵana jazalaydı», — degen sheshimge kelgen. Usınday sebepler menen sufizm táliymatı kelip shıqqan. Lekin, sufizm táliymatınıń tiykarı, tárki dúnyashılıq emes edı. Sebebi, sufistler sap musılmanshılıqtı, onıń qaǵıydaların buzbawdı úgitleydi. Quran súrelerine ámel etiwdi ótindi. Biraq xalıqtıń sawatsızlıǵınan paydalanıp, ayırım hákimlık toparlar ózlerine paydalı bolǵan ózgerisler kirgizdi. Sufizm sonday ádalatsızlıqlarǵa qarsı narazılıq tiykarında kelip shıqtı. Xoja Axmet Yassawiy tap usı dáwirde jasadı. Ol quran táliymatın tereń iyelegen talantlı ulama bolǵanı ushın da, bul táliymattı pák halında túrkiy dúnyasına tanıstırǵandı abzal kórdi. Sonıń ushın ol, óziniń shayırlıq sheberligin de islam dúnyasına baǵıshladı.Ol óziniń dáslepki hikmetlerinde tárki dúnyashılıqtı, dárwishlikti maqullaydı. Sebebi, onıń «bul dúnya da, o dúnya da gózzal jaratılǵan»,— degen pikirlerinen bunı anıq ańlawǵa boladı. Ol Qurandı adamzattıń baxıtlı jasawı ushın eń qúdiretli kúsh — dep biledi. Biraq onıń qaǵıydaların buzıp atırǵan adamlar menen gúresiw jolında ádewir qıynaldı.
«Olardı tek Allataala jazalaydı» degen sheshimge keledi. Sonıń ushın da, Islamdı uǵit-násiyatlar tiykarında, sol Muhammed payǵambar táliymatı negizinde saqlap qalıw ushın gúresedi.
Xoja Axmet Yassawiy sol tiykarda adamlardı ádalatlı hám insaplı bolıwǵa shaqırdı. Sonıń ushın da ol óz hikmetlerinde:
Qazı imam bolǵanlar,
Nahaq dawa qılǵanlar,
Aqırzaman bolǵanda,
Yuk astında qalarlar.
Haram tamaq hákimler.
Jáhán malın alǵanlar.
Óz barmaǵın tishlaban.
Qorqıp turıp qalarlar.— dep jar saladı.
Xoja Axmet Yassawiy negizinde úlken talantlı shayır bolǵan. Ol barlıq talantın islam táliymatına baǵıshlap, «Diywanı Hikmet» dep atalǵan úlken kitap jazǵan. Bul kitap túrkiy tiliniń Qıpshaq dialektinde jazılǵan. X ásirden qalǵan estelik bolıp, bárshe túrkiy xalıqlarınıń miyrası sıpatında xızmet etedi. Sóz qurılısı jaǵınan qaraqalpaq tiline de ádewir jaqın. Yassawiy: «haqıyqatlıq shegaraları tek o dúnyaǵa barǵan jerde ǵana ashıladı» — dep boljaydı. Sebebi, «Adamlar bul dúnyada kóp ǵana gúna islerdi isleydi. Bul islerdi heshkim bilmeydi dep oylaydı. Biraq Allataala hárqanday jaqsı hámjaman islerden xabardar. Ol ekinshi dúnyaǵa barǵanında qaytadan tiriltip, óziniń ádalatlı húkimin shıǵaradı» — degen sheshimge keledi.
Sonıń ushın da, «ekinshi dúnya, ádalat dúnyası», dep túsindiredi.

Mısalı:
Basım topıraq, kózim topıraq, ózim topıraq,

Haqıyqatqa jetermen — dep ruwxım tarqaq,
O dúnyada bolar eken tek haqıyqat,
Tamshı bolıp jer astına kirdim mine.
Xoja Axmet Yassawiy insanlardı pák hám ádalatlı bolıwǵa shaqıradı. Onıń pikiri boyınsha «Hárqanday danalıq, ullılıq adamlardıń bir-birewine bolǵan múriwbetinen baslanadı. Adamnıń jaqsılıǵı buzıqlıqtan saq bolıw, hárqanday ǵarip-qáserlerge járdem kórsetiw arqalı belgilenedi», deydi.
Yassawiy olardıń Allataalaǵa shın beriliwshiligin maqullaydı. Biraq, miynetten qashıwın biykarlaydı. Sonlıqtan da ol, hárqanday mómin adam sadaqa alıwǵa haqılı, dep esaplamaydı. Máselen ol: «Birinshi gezekte mayıp adamlarǵa sadaqa beriń», — dep aytsa da, biraq «Onıń ne sebepten mayıp bolıp qalǵanın sorań. Eger ol gúnasız adamlarǵa jábir berip mayıp bolıp qalǵan bolsa, onday adamlarǵa sadaqa beriw gúna»— deydi. «Yaǵnıy sadaqa eki taypadaǵı adamlarǵa tiyisli: Birinshisi — miynet islewge múmkinshiligi joq mayıp, ǵarrı hám balalarǵa, ekinshisi — ózińniń bilmegenińdi úyretken adamǵa. Hárqanday adam Allataalanıń bendesi. Sonıń ushın da, birewdiń baylıǵın qızǵanıw, birewdiń gáripligin pesh qılıw hasla múmkin emes. Eger, hadallıq penen tabılǵan baylıq bolsa, Alla onı alǵıslaydı. Al, eger, sútxorlıq penen jıynalǵan baylıq bolsa, keleshekte onıń da sorawı bar»— dep túsindiredi. Sol ushın da ol óz hikmetlerinde:
Dana bolsań ǵariplerdiń kewlin awla,
Eldi gezip, jetimlerge mehir áyle,
Nápsi jaman buzıqlardan moyın tawla,
Moyın tawlap, dárya bolıp tastım mine.— dep jazǵan.
Yassawiy din iyelerin Allataalanıń húrmetli elshileri — dep tanıydı. Sonıń ushın olarǵa da, qayır-sadaqa inam etiw kerek.
Biraq, ol qayır-sadaqanı baylıqqa aylandırmaqshı bolǵan jaǵdayda úlken gúnaǵa batadı. Usınday sebepler menen ol, din iyeleriniń ózin de eki toparǵa bólip qaraydı. Yaǵnıy, «qanaatlı» hám «qanaatsız» toparlar. Máselen, bunday toparlar haqqında ol óz hikmetlerinde tómendegishe jazǵan:
Dúnya ushın pardaların asharlar,
Teńge berseń dárya bolıp tasharlar.
Ǵáriblerden arraǵıraq qasharlar,
Ushbu yańlıǵı shayıxlardan yıraq bol.
Sonıń ushın da, Xoja Axmet Yassawiy islam táliymatı-nıń naǵız jankúyeri boldı. Ol óziniń hikmetleri arqalı ózi jasap turǵan X ásirdi táriyiplep kórsetpekshi boldı. Sebebi, islam táliymatı tiykarları «Patsha menen wázirge — ádalat, móminge — qanaat, ázzige — miyrim-shápáát, jamanǵa — kesapat»— degen sózlerden baslanadı. Bul Allataalanıń tilekleri bolıp, bunday qaǵıydalar buzılǵan jaǵdayda insanlar arasında kelispewshilikler kelip shıǵa beredi. Sonıń ushın da, Xoja Axmet Yassawiy óz zamanı haqqında:
Áhli dúnya xalqımızda sahawat yoq.
Patshalarda, wázirlerde ádalat yoq.
Dárwishlerdiń duwasında inabat yoq.
Bir ǵaniybet bashimizǵa túshti doslar.
Aqırzaman alımları zalım boldı,
Xoshametti áylegenler alım boldı,
Haqnı aytqan dárwishlerge ǵanım boldı.
Ájep sumlıq zamanalar boldı, doslar. — dep jazadı. Usınday sebepler menen xalıq, Xoja Axmet Yassawiydi úlken danıshpan ulama hám shayır sıpatında tanıydı.Xoja Axmet Yassawiy miyrası Oraylıq Aziyanıń bárshe xalıqları ushın ortaq. Ol kórnekli ulama bolıwı menen bir qatarda talantlı shayır bolǵan. Sonıń ushın da, túrkiy xalıqlardıń jazba ádebiyatınıń saǵası Yassawiyden baslanadı. Yassawiy bul hikmetleri arqalı ómirden úlken ádalat jolın izlese, ekinshi jaǵınan túrkiy poeziyasınıń dańqın pútkil dúnyaǵa jayadı.