Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni L l. Inson resurslari to‘g’risida tushuncha

Uzluksiz ta’lim tizimida malakali kadrlarni tayyorlash quyidagi bosqichlamio‘z ichiga oladi:

1. 
   Umumiy o‘rta, umumta’lim maktablarida kadrlarni tayyorlash —yuqori sinf o'quvchilarini o'qitish jarayonidir. Ushbu tizim yuqori sinf o‘quvchilarini kasbga tayyorlashni, biznes asoslari va iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi kasb va ish sharoitlari bilan tanishishni ko'zda tutmaydi. 0 ‘qitish o‘rta maxsus, kasb- hunar o‘quv yurtlarida yoki firma ichida tugallanishi lozim.
   
2. 
   0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida (asosiy tizim) kadrlar tayyorlash. Ushbu tizimda kasb-hunar kollejlari va maxsus o‘quv markazlari muhim rol o‘ynaydi. Bunday markazlar birinchi navbatda ilg’or korxonalar bazasida yangi
   

texnikalarga xizmat ko‘rsatish, ularni ishlab chiqarish va bunday yangi texnikalami tayyorlaydigan kichik mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha tashkil etiladi.

3. 
   Firma ichida ishlovchilarni kasbga o‘qitish tizimi. Bunda kadrlar tayyorlash jarayoni boshqaruvning quyidagi usul va mexanizmlari bilan amalga oshiriladi:
   

Kadrlar tayyorlash jarayonini boshqarishning ma’muriy usuli. Ushbu usul bevosita kadrlarni tayyorlash jarayonini boshqarishning sub’ekti bo‘lgan quyidagi tashkiliy-tarkibiy tizimlar yordamida amalga oshiriladi: Xalq ta’lim vazirligi;
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi; 0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi;
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning joylardagi idoralari; korxonalar (tashkilotlar, firmalar, muassasalar). Sanab o‘tilgan boshqaruv subyektlari O'zbekiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi bilan birgalikda iqtisodiyotning mos holdagi bilim va ixtisoslikka (kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish profiliga) ega bo‘lgan kadrlarga
talabni aniqlaydi va ushbu ehtiyoj ijobiy amalga oshiriiishini taminlaydi.
Kadrlar tayyorlash jarayonini boshqarishning bozor usuli shartnoma tizimi asosida fmnalar (tashkilotlar)ning maqsadli buyurtmalari asosida amalga oshiriladi.
Malakali mutaxassislar tayyorlash jarayonini boshqarish mexanizmi — tayyorlanadigan kadrlarning sifatiga va ulardan samarali foydalanish darajasiga ta’sir etadigan tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy, uslubiy munosabatlar, normalar, shakl va usullar yig’indisidir.
Ushbu mexanizmning asosiy elementlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
=> kadrlar tayyorlashning yanada oqilona shakl va muddatlarini tanlash;
=> kadrlar tayyorlash buyurtmasi — maqsadli dasturining mavjudligi;
=> kasbiy-malakaviy siljish (mansab pog’onasi bo‘ylab siljishni boshqarish) tizimi;
=> kadrlar tayyorlash jarayoni iqtisodiy (shartnom ali) asosda boshqarilishini tashkiliy jihatdan yo‘lga qo‘yish; mos keladigan kasb (ixtisoslik)dagi kadrlarni tayyorlash xususida korxonalar bilan o‘quv yurtlari o‘rtasidagi to‘g’ridan-to‘g’ri shartnomali aloqalarni rivojlantirish;
=> awal band boigan mehnat faoliyati sohasidan ozod etilishi natijasida

• 
  yangi klassifikatorda qabul qilingan, ta’lim yo‘nalish!ari bo'yicha umumiy vaqo‘shimcha ehtiyojni aniqlash, tarmoqlar uchun umumiy ehtiyojarga mos ravishda oliy ma’lumotli mutaxassislar bilan ta’minlanganlik bo‘yicha normativlar ishlab chiqish;
  
• 
  tarmoqlaming kengayishi va mehnat murakkabligining o'sishi bilan bog’liq ravishda mutaxassislarga talabni aniqlash; Bunda, albatta, ularning turli sabablarga (avlodlar almashishi, migratsiya, kadrlar qo‘nimsizligi...) ko‘ra kamayishi hisobga olinishi kerak.
  

® mutaxassislarga talablarni 0 0 ‘Yulari va mintaqalar bo'yicha magistratura va bakalavriyat mutaxassisliklarini oliy ta’lim yo'nalishlari bo‘yicha qabul qilish bilan muvofiqlashtirish, ya’ni har bir yo‘nalish bo‘yicha ehtiyojni hisoblash
(klassifikator, malaka tavsiflari va davlat standarti asosida amalga oshiriladi);

• 
  oliy ma’lumotli mutaxassislar (MM)ga istiqboldagi talabni hisoblash bo‘yicha tarmoqlar uchun usulliklar ishlab chiqish.
  

Mutaxassislarga talabning rivojlanishi, iqtisodiyotning ikki asosiy sektori — moddiy ishlab chiqarish va ijtimoiy sohada turlicha qonuniyatlarga ega. Moddiy ishlab chiqarishda mutaxassislarga talab chizig’i mehnatning intellektuallashuv
jarayoni asosida shakllanadi. Mehnat intellektuallashuvining maqsadi va natijasi — mahsulot ishlab chiqarish raqobatdoshligini doimiy saqlab turishdir. Bunda ilm-fan yutuqlari va yuqori texnologiyalar asosiy o‘rin tutadi. Ularning qo‘llanishi mutahassislarni bevosita ish bajaruvchidan ishni nazorat qiluvchi va tashkil etuvchiga aylantiradi. Ijtimoiy soha va xususan, xizmat ko‘rsatishda mutahassislarlarga talab davlatning ijtimoiy siyosati va xizmat ko'rsatish
sohasining kengayishi asosida o‘zgaradi.
Magistr va bakalavr darajasiga ega bo‘lgan mutahassislarga iqtisodiyot tarrnoqlari talabini aniqlashda asosiy boshlang’ich ma’lumotlar quyidagilardir:

• 
  ta ’lim yo‘nalishi bo‘yicha iqtisodiyot sohalarida band bo‘lgan mutahassislarning soni va tarkibi;
  
• 
  iqtisodiyot va ishlab chiqarish tarrnoqlari bo'yicha lavozimlami bakalavr va magistr darajasiga ega bo‘lgan mutahassislar bilan almashtirishga normativ talablar.
  
• 
  Istiqbollashning m etodologik asosini tashkil qiluvchi bazaviy yondashuvlarga quyidagilar kiradi:
  
• 
  norma va normativlar asosida istiqbollash;
  

® iqtisodiyot va bandlikdagi tarkibiy siljishlar asosida istiqbollashish;

• 
  texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarning o'zgarish tendensiyalari asosida istiqbollashish;
  
• 
  analogiyalar asosida istiqbollashish.
  

Norma va normativlar asosida mutahassislarga talabni istiqbollash norma va normativlarning turli xillaridan foydalanishga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotiga xos jarayonlarning amalga oshishi (xususiylashtirish, tadbirkorlik...) mutahassislarga talabni istiqbollash norma va normativlarning
turli xillaridan foydalanishga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotiga xos jarayonlarning amalga oshishi (xususiylashtirish, tadbirkorlik...) mutahassislarga ularning tayyorligi, ishga joylashtirilishiga va ulardan samarali foydalanish talablarini qo'ymoqda.
Tarkibiy siljishlar asosida mutahassislarga talabni istiqbollashda, ayrim
mulk shakllari va xo‘jalik yuritish shakUarining rivojlantirish prioritetlarini hisobga olgan holda tarmoqlar va mintaqalar iqtisodiyotidagi tarkibiy o‘zgarishlarning asosiy yo'nalishlarini aniqlashdan foydalaniladi. Istiqbolning dastlabki 10-15
yilidagi asosiy tendensiyalar quyidagilar:

• 
  iqtisodiyotning eng muhim yo'nalishlari va ayniqsa, sanoatda ishlab chiqarish hajmi o'sishi dinamikasining kuchayishi;
  

® bandlik tarkibida amalga oshayotgan va kutilayotgan yirik o‘zgarishlar (ishchilarning an’anaviy moddiy ishlab chiqarish sohalaridan bozor infratuzilmasi va xizmat ko'rsatish sohalariga o‘tishi);
® xiisusiylashtirish va kichik biznesni rivojlantirish hisobiga xo'jalik yurituvchi subyektlar sonini oshirish (bu biznes, marketing, moliya va hisob sohasida mularga talabni ko‘paytiradi);

• 
  mudofaa korxonalari konversiyasi va ular asosida yangilarining vujudga kelishi (bu yangi texnika va zamonaviy texnologiyalar sohasida Mularga talabni oshiradi);
  

® ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta jihozlash (yangi texnologiyalar bo'yicha Mularga talabni oshiradi).
Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkich!arning o‘zgarishi tendensiyalari asosida istiqbollash (ko‘p omilli modellashtirish) iqtisodiyotning rivojlanishi, kutilayotgan tarkibiy siljishlar, demograflk omillar va ijtimoiy rivojlanish holatini
va rivojlanish istiqbollarini o'rganish va tahlil qilish asosida o‘tkaziladi.
Bunda istiqbollash modeli bir necha blokni o‘z ichiga oladi:
Iqtisodiyotning ahvolini baholash. Bu blokda yechiladigan asosiy masala viloyatlar va umuman, respublika bo'yicha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlami shakllantirishdir.
Tarkibiy qayta qurishning asosiy yo‘nalishlarini tahlil qilish asosida iqtisodiyotning rivojlanish dasturlaridan eng yaxshisini tanlash.
Investitsiyalaming kutilayotgan hajmi. Bu blokda davlat va viloyatlar byudjeti hamda boshqa manbalardan investitsiyalar olish imkoniyatlari aniqlanadi.
Ishchilar turli kategoriyalarining bandlik dinamikasi.
Bo‘shayotgan xodimlarning kutilayotgan soni va tarkibi (masala bo‘shab chiqayotgan xodimlar tarkibi va sonining monitoring asosida yechiladi).
Demograflk strukturadagi o‘zgarishlar, mehnat resurslari tarkibidagi o‘zgarishlar va iqtisodiyotdagi qayta qurishni tahlil qilish asosida demograflk o‘zgarishlarni istiqbollash.
Shularga talabni baholash analogiya usuli bilan o'rganilishi, ya’ni boshqa mamlakatlarda shu sohada shakllangan talab ko‘rsatkichlarini o‘rganish, xususan,
xorijiy mamlakatlar bilan solishtirib, iqtisodiyotda tarkibiy siljishlar, ko‘p omilli modellashtirishda ayrim texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni va ayrim korxonalar bo‘yicha Mularga talabni baholash mumkin.
Yuqorida ko‘rsatilgan istiqbollash usullarini turli kombinatsiyalarda qo'llash maqsadga muvofiq. Eng muhimi, eng yaxshi natijali variantlar va iqtisodiyotning haqiqiy holati optimal ravishda hisobga olinishi kerak. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta’lim xizmatlariga talab va taklif monitoringi, marketingi va istiqbollash, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohada kadrlarni ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish vazifalarini qo'yadi. Bu vazifalar Mularga talabni o‘rganish quyidagi sohalarda olib borilishini taqazo etadi:

• 
  respublika, viloyatlar, iqtisodiyot sohalari va ijtimoiy infratuzilma, oliy
  

121
ta’lim yo‘nalishlari sohasida;

• 
  malaka darajasi (bakalavr, magistr) va taiim (oliy va undan keyingi) sohasida;
  
• 
  bunda ijtimoiy izlanishlar:
  
• 
  O'zbekiston va boshqa mamlakatlarda ta’lim muassasalari imkoniyatlarini o‘rganish;
  
• 
  bozor strukturasi va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog’liq ravishda kadrlarga talabni modellashtirish;
  
• 
  norma va normativlar asosida kadrlarga talabni istiqbollash;
  
• 
  oliy taiimning ahvoli va rivojlanishini monitoring qilish tizimini ishlab chiqish;
  

« aholi bandligini istiqbollash asosida kadrlarni o'rganish;

• 
  aholining ma’lumot olish ehtiyojini ta’miniash imkoniyatlarini aniqlash;• kadrlarga talab qonuniyatlarini aniqlash bo'yicha (25).