Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni L l. Inson resurslari to‘g’risida tushuncha

0 ‘zbekistonning asosiy demografik ko‘rsatkichlari

Yil Aholi soni, Aholining Aholi Tug’il ish 0 ‘lim Tabiiy
million o'rtacha ko‘payishi- koeffitsi­ koeffitsi­ ko'payish kishi yillik ning enti,% enti,% koeffitsiko'payishi, o‘rtacha enti,*!^ ming kishi sur’ati
1897 3,95 - _{- - - -}
I960 8,52 72,6 1,25 39,9 6,0 33,9
1980 15,76 362,0 3,15 33,8 7,4 26,4

1999. 
      24,14 445,6 2,30 22,3 5,3 17,0
      
2000. 
      24,49 332,2 1,4 21,3 5,5 15,8 2001 24,9 361,3 1,2 20,4 5,3 15,1
      

2002. 
      25,4 395,5 1,2 21,0 5,4 15,6
      
2003. 
      25,7 372,5 1,1 19,8 5,3 14,5
      

2025 33,4* 233,7 0,75 - - _-
*BMT UNFPA (Q.: Народонаселение мира. 1999 год.). 6 миллиардов. Время выбора. Нью-Йорк, 1999, 84-а. Узбекистан в цифрах 2003. Статсборник. Т.: 2004, 7 - 13-стр.
Aholi zichligi past darajada boigan mintaqalarda kamroq rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, tor yo'naltirilgan tarmoq ihtisoslashuvi va ekotizimga putur yetishining oqibatlari sezilarliroqligi hosdir. Respublika aholisi sonining o‘sishi uni shakllantirish manbalari boigan tabiiy va mexanik tarzda ko‘payishi bilan bogiiqdir.
Hozirgi vaqtda aholi migratsiyasining manfiy saldosi kamayib, 1990 yildagi
181 ming kishidan 2000 yilda 66,6 ming kishiga tushib qoldi. Shu bilan birga 0 ‘zbekiston aholisining XX asr ohiriga kelib umumiy ko‘payishi, asosan, tabiy ko‘payish hisobiga ro‘y berdi, ushbu ko‘payish esa mexanik tarzda ko‘payishning mexanik saldosini qopladi. Ayni vaqtda aholini tabiiy ko‘payishi asta sekin pasayib bormoqda. Buning boyisi awalo shundaki, Respublika aholisi o‘z hayotini sifat jihatdan yahshilash uchun oilani oqilona rejalashtirishga moyilroq boiib borishidir.
1997 — 2000 yillarda respublikada aholining yosh tarkibi progressivroq boiib qoldi. Mehnatga layoqatli yoshga yetmagan bolalar va o'smirlar ulushi 2000 yilda
42
butun mamlakat aholisining 41 %ini, mehnatga layoqatli yoshdagi odamlar ulushi 51,2%ini, mehnatga layoqatli yoshidan kattaroq odamlar ulushi 7,5%ini tashkil etdi. Ushbu yillarda mehnatga layoqatli yoshdan oshgan aholi jamiyat keksayishi
jarayonini belgilaydigan yo‘l qo‘yiluvchi eng yuqori darajadan oshmadi.
To‘g’ri hozirgi vaqtda amalda barcha rivojlangan mamlakatlarda namoyon bo‘layotgan aholi keksayishi istiqbolda bizdan ham boshlanishi mumkinligi ehtimoldan holi emas. 0 ‘zbekistonda bu hozirgi vaqtdagi mehnatga layoqatli aholi o‘zining yosh guruhidan kattaroq yosh guruhiga o‘tib, pensionerlar safini to‘ldirishi natijasida ro‘y beradi. Darvoqe, 50-yillarning ohirida mamlakatimizda bunday jarayon kuzatilgan edi. 1959- yilda mehnatga layoqatli yoshdan kichikroq shahslar ulushi 38,9%ni, mehnatga layoqatli yoshdagi shahslar ulushi 49,1 %ni, mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq shahslar ulushi 12% ni tashkil etgan edi. 0 ‘shanda ikkinchi jahon urushi yillarida tu’g’ilish darajasi pasayganligi bunday nisbatning asosiy sababi boigan edi.
Qishloq aholisining soni doyimiy oshib borishi va respublika aholisi umumiy miqdorida uning ulushi yuqoriligi 0 ‘zbekiston demograflk rivojlanishining o‘ziga hos hususiyatidir. Ayni qishloq aholisi respublika aholisining uchdan ikki qismini tashkil etib, undagi tabiiy ko‘payish, tug’ilish va chaqaloqlar o‘limi hajmlarini birinchi navbatda belgilaydi.
Aholining ko‘payib ketish muammosi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun dolzarb bo‘lib turganligi yuqorida aytib o'tildi. Ushbu muammo 0 ‘zbekitonda ma’lum darajada tahdid solishi mumkin. Bu tahdidni tashqi va ichki tahdidga bo'lish mumkin. Tashqi tahdid sirasiga aholisi zich bo'lgan va, odatda, qashshoqlashgan qo'shni mamlakatlarda turmush darajasi yomonlashishi kiradi. Bular ijtimoiy va harbiy mojarolarga, migrantlar sonining ko‘payishiga olib kelishi mumkin.(21)
Ichki muammolar 0 ‘zbekistonning o'zidagi aholi nisbatan tez suratda ko'payib borayotganligi bilan bog’liq. Avvalo, qishloq joylarga hos bo'lgan tug’ilish darajasi yuqoriligi respublika hukumatining alohida e’tiborini talab qiladi. Ko‘p bolali oilalarga beriladigan nafaqalarga, maktabgacha va boshlang’ich talimning qimmat infratuzilmasini kengaytirishga, sog’liqni saqlash xizmatlarini kengaytirishga sarf- harajatlarni ko‘paytirish kabi chora tadbirlar ushbu tug’ilish darajasi bilan bog’liq. Buning ustiga aholini ijtimoiy himoyalash ustuvorligini va o'tish davrida jamiyatning keskin tabaqalanishiga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlash bilan birga hukumat ko‘p bolali oilani faqat nafaqalar hisobidan boqish mumkinligi bilan ko‘p yillardan buyon bog’liq bo‘lib kelayotgan boqimandalik kayfiyatlaridan jamiyatni halos eta borishi ham kerak bo‘ldi. Bu esa manzilsiz tusda bo'lgan va deyarli butun aholini qamragan, shu tufayli samaradorligi pasaygan aholini iltimoiy himoyalash tizimidagi shusiz ham qiyin bo'lgan vaziyatni murakkablashtirar, mazkur tizim deyarli ,butun aholini qamrar, bu esa ushbu himoyaning samarasini pasaytirar edi. Mustaqillikka erishilgandan so'ng demograflk siyosat O'zbekiston aholisining manfaatlaridan kelib chiqqan
43

Sog’lom avlod dasturini, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amaliyligini ta’minlash, jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va madaniy hayotdagi hotin- qizlar roli va maqomini, ommaviy jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, jamiyat va oilaning umumiy madaniyatini yuksaltirish kabi bir qator tadbirlarni

amalga oshirish lozim.