B u X o r o o z I q o V q a t V a y e n g I l s a n o a t t e X n o L o g I y a s I i n s t I t u t I r. A. X a I t o V, V. E. R a d j a b o V a
Download 37.86 Kb. Pdf ko'rish
|
|
O Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I O L I Y V A O R T A M A X S U S T A ’L I M V A Z I R L I G I B U X O R O O Z I Q - O V Q A T V A Y E N G I L S A N O A T T E X N O L O G I Y A S I I N S T I T U T I R . A . X A I T O V , V .E . R A D J A B O V A , Z .Z . S H U K U R O V D O N N I Q A Y T A I S H L A S H K O R X O N A L A R I N I N G T E X N O L O G I K J I H O Z L A R I 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta tnaxsus la ’lim vazirligi (omonidan (5 1 4 0 9 0 0 - «Kasb ta'limi. O ziq-ovqat texnologiyasi (mahsulot turlari bo'yicha)», 5541100- «O ziq-ovqat texnologiyasi (mahsulot turlari bo'yicha)» bakalavriyat talim yo'nalishi talabalari uchun «Donni qayta ishlash korxonalarining texnologik jihozlari» fanidan darslik sifatida tavsiya etiladi 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti Toshkent - 2005 R. A. XAITOV, V.E. RADJABOVA, Z.Z. SHUKUROV. donni qayta ishlash KORXONALARINING TEXNOLOGIK JIHOZLARI. DAKSLIK. T:. 352 b. Darslikda donni qayta ishJash korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarining umumiy tavfsiloti, turli xil aralashmalardan lozalash mashinalari, donga suv-issiqlik bilan ishlov beradigan mashina apparatlar hamda don, yorma va omuxta yem mahsulotlarini maydalash va ulami yirikligi bo'yicha saralash, shuningdek qoplash qadoqlash uskunalarining vazifalari, ishlash prinsipi va konstruksiyalari to'liq ochib berilgan. Kitob oliy o‘quv yurtlarining “ Don va don mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyasi” sohasi bo'yicha tahsil olayotgan bakalavr va magjstrlar uchun darslik hamda ishlab chiqarishda faoliyat ko'rsatayotgan muhandis texnolog xodimlar uchun esa o'quv-ishchi qo'Ilanma sifatida foydalanish uchun mo'ljallangan. В учебнике полностью раскрывается общая характеристика производственных процессов на заводах по переработки зерна, задачи, принципы работы и конструкции машин по очистке различных смесей, аппаратов по обработки зерна с помощью воды и тепла, а также оборудования по рассортировки и рассфосовки зерна, комбикормов и смесей. Книга предназначена в качестве учебника для бакалавров и магистров, обучающихся по отрасли «Технология переработки зерна и зерновых продуктов» в высших учебных заведений и учебно-производственного пособия для инженеров- технологов, занятых на производстве. In the textbook the general deskripnion of production processes in grain handling componies, machies to clean grain froom different emperities, machines and apparatus to process grain with water and heat, sorting and grinding grain, milled grain and composed feed, tasks of filling and packaging egnipuint, working principles and Heir strukfure has been given. The textbook is considered for the use in higher education in stitution in specially storage and initial Processing of Grain and a thet plant products. This is can be used as a textbook by students in masters progremmes in above specialty and as a manual by engineer technological spesiolists in in industry. Taqrizchilar: t .f .d ., p r o f. Safarov O.F. t.f.n ., d o s. Rahmatov I. © 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti. 2005. Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida tegirmon-yorma va omuxta yem sanoati oldida yuqori samarali uskunalartii qo'llash va ilg‘or texnologiyadan foydalanib, korxonalarning texnik darajasini oshirishdek mas’uliyatli vazifa qo'yilgan. Yuqori samarali uskunalar bilan jihozlangan yangi un tortish, yorma va omuxta yem zavodlari qurishning keng ko‘lamli dasto‘rini amalga oshirish, amalda qo‘llanilayotgan korxonalarni zamonaviy uskunalar bilan jihozlash va murakkab texnika va texnologiyani ishlab chiqarishga tadbiq qilish uchun zamonaviy korxonalarni ishlata biladigan yuqori malakali mutaxassislar kerak. Bunday mutaxassislarni yetishtirishda davlat ta’lim tizimi salmoqli ahamiyat kasb etadi. Mamlakatning kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan eng asosiy talablaridan biri o ‘sib borayotgan yosh, barkamol avlodni tegishli yo'nalishdagi ixtisosliklari bo'yicha darslik va o ‘quv adabiyotlari bilan ta’minlashdan iboratdir. Iqtisodiy muammolarga boy bo‘lgan hozirgi murakkab sharoitda xalq ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan yuqori sifatli un, yorma va om uxta yem m ahsulotlarini ishlab chiqarishda yangi texnologiyalar asosida ishlaydigan mashina va uskunalarning vazifalari, tuzilishi, hamda ishlash prinsipi to‘la aks eltirilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarni yaratish dolzarb masaladir. Ushbu kitobda aksariyat Shveytsariya litsenziyasi asosida Rossiya va- Ukrainada ishlab chiqarilgan don va don mahsulotlarini tozalash, ularga suv-issiqlik bilan ishlov berish, maydalash, saralash va boshqa jarayonlarni yuqori samarada bajara oladigan texnologik jihozlarning prinsiplari to‘g‘risida batafsil yozilgan. Muhtaram o'quvchi! Mazkur darslikda yoritilgan materiallar xalqimizni sifatli don mahsulotlari bilan ta’minlash yo'lida qilayotgan izlanishlarimiz va mehnatlarimizni ozgina bo‘lsa ham yengillashtiradi degan umiddamiz. ISHLAB CHIQARISH JARAYONINI TASHKIL QILISIINING ZAMONAVIY SHAKLLARI VA ASOSIY BOSQICHLARI l-§ . ISHLAB CHIQARISHDA OQIM SXEMASI Sanoat ishlab chiqarishining ancha mukammallashgan shakli uzluksiz oqim asosida ishlab chiqarishdir. Bunday usul parallel yoki ketma-ket ishlayotgan mashina va apparatlar unumdorligi va ish ritmi bir-biriga mos kelishini talab qiladi. Ishlab chiqarish oqimi bir yo‘lli va ko‘p yo'lli bo‘lishi mumkin. Bir yo‘lli oqimlar ma’lum bir xom ashyo turidan bir turkumli mahsulot ishlab chiqariladigan korxonalarda qo'llaniladi. Bunda mahsulot ketma- ket ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlaridan o‘tadi. Bunday jarayon bir navli un tortish zavodlari uchun xarakterlidir. Ko‘p yo‘lli oqimlar esa shunday korxonalarda qo‘llaniladiki, bunda tayyor mahsulot olish uchun mo'ljallangan xom ashyo (yoki yarim tayyor mahsulotlar)ga ishlov beradigan bir necha oqimlarni sanab o‘tish mumkin. Bu oqimlar yordamchi oqimlar bo‘lib, oxirida bitta asosiy - tayyor mahsulot ishlab chiqarishga tutashib ketadi. Bunday ko‘rinishdagi ko‘p yo‘lli oqim lar omuxta yem ishlab chiqarish zavodlarida qo'llanilishi bilan xarakterlidir. Bundan tashqari ko‘p yo‘lli oqimlar nafaqat asosiy yo‘lga borib birlashuvchi, balki asosiy yo'ldan cliiqib tarmoqlanib ketuvchi yordamchi yo‘llar ko'rinishida ham bo‘lishi mumkin. Bunday holda ma’lum bir xom ashyo turidan bir necha turli oxirgi mahsulotlar ham olinishi mumkin. Ishlab chiqarishning shunday tashkil qilinishi ko‘p navli un tortish yoki yorma ishlab chiqarish zavodlari uchun taaluqlidir. Ko‘p yo‘lli oqimlarda yordamchi yo'llarning unumdorligi va ritmi asosiy yo‘l unumdorligi va ritmiga mos bo‘lishi kerak. Bog‘lanish tabiatiga bog'liq holda oqim yo‘llari quyidagicha bo‘ladi (1.1- rasm): qattiq bogli oqim shunday oqimki,bunda qayta ishlanadigan ob’ekt bir holatdan ikkinchi holatga bevosita oqim elementlari o‘rtasida yuboiiladi. Oqimdagi barcha elementlar orasidagi egiluvchan bog‘l i . Yo‘lda har qaysi zveno unumdorlik va ritm bo'yicha mustaqil mashinani namoyon qiladi, ammo jarayon uzluksiz ijro etilishi uchun bu zvenolar orasiga qo‘shimcha sig'imlar o‘rnatiladi. Yarimegiluvchan - bog'li oqimda ayiim hududlardagi zvenolar bir- biri bilan qattiq bog‘langan bo‘lishi va boshqa hududlardagi zvenolar esa bir-biri bilan qo'shimcha sig'imlar, konveyerlar yordamida bog‘langan bo'lishi mumkin. hom ashyo qabuli layyor mahsulot chiqimi hom ashyo qabuli К tayyor mahsulot si chiqimi hom ashvo qabuli - R tayyor mahsulot chiqimi 1 .1 — ra sm . O qim y o ‘H arm ing sxem a si. a - qattiq bog'li; b - egiluvchart bog Hi; v - yarim egiluvchan bog'li; 1 - bog'langan mashina; 2 - erkin mashina; 3 - sig'im. 2-§. ELEVATORLARDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Elevatorlarda ishlab chiqarish jarayoni quyidagi amallami o‘z ichiga oladi: - donni qabul qilish va uni navi, yetishtirilgan jug‘rofiy hududi va asosiy texnologik xususiyatlari (tip bo'yicha tarkibi, namligi, ifloslanganligi va umumiy shaffofligi) bo'yicha silosli korpuslarga joylashtirish; - donning fizikaviy, fiziologik va biologik-kimyoviy xossalarini o ‘zgartirib, uning uzoq saqlanishiga imkon beradigan chora-issiqlik yordamida quritish; - don massasini asosiy tur dondan chiziqli o ‘lchamlari va aerodinamik xossalari bilan farq qiluvchi begona aralashmalardan dastlabki tozalash; - m a’lum fizikaviy va kimyo-biologik belgilari bo'yicha don turkumlarini shakllantirish. Bu narsa davlat standartlari talablariga javob beradigan un va yorma ishlab chiqarishni ta’minlashda ishlatiladigan yuqori texnologik xususiyatli don aralashmalarini olish uchun zarurdir. Don qabul qilish korxonalarida oqimiy-texnologik yo'llar yordamida iste ’molga va yem -xashakka m o ‘ljallangan m akkajo‘xori donini mexanizatsiyalashtiigan holda qabul qilish va unga ishlov berish texnologik amallari o ‘tkaziladi va u quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: - keltirilgan makkajo'xori donini qabul qilish, tozalash va quritish; - oldindan quritilgan so‘tali makkajo‘xorini qabul qilish va unga ishlov berish. 3 -§ . UN TORTISH ZAVODLARIDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Un tortish zavodlarida ishlab chiqarish jarayoni ikkita asosiy bosqichdan iborat bo'ladi. Birinchi bosqich - donni tozalash va uni tortishga tayyorlash. Bu bosqich quyidagi amallarni o ‘z ichiga oladi: - elevatorda tayyorlangan don turkumlarini don tozalash bo‘limiga qabul qilish va joylashtirish; - donni chiziqli o'lchamlari (uzunligi, eni va yo‘g‘onligi) va morfologik belgilari (shakli, yuzasining makrorelefi va fizikaviy xossalari - aerodinamik, gidrodinam ik, friksion va boshqa xossalari) bilan farq qiluvchi aralashmalardan tozalash; - don yuzasiga quruq ishlov berish, birinchi navbatda uni qattiq chang yopishmalaridan tozalash; - donni chang yopishmalari, zamburug'lar va mikroorganizmlar, shuningdek og‘ir va yengil aralashmalardan tozalash maqsadida yuvish; - endosperm va qobiqlarning fizik-texnologik va biologik- kimyoviy xususiyatlarini maqsadli o'zgartirish uchun sovuq suv bilan namlash yoki donga tezkor ishlov berishda issiq bug1' yordamida tasir ko'rsatish; - turli fizik-mexanikaviy xususiyatga ega bo'lgan donlami ancha yuqori texnologik va oziq-ovqatbop sifatli aralashma olish uchun m e’yorlash va aralashtirish; - maydalashdan oldin donda namlikning endosperm va qobiqlar orasida difierensirlangan tarzda tarqalishini ta’minlash uchun uni so'nggi namlash va qisqa muddatga namiqtirish. Ikkinchi bosqich - donni yanchib, un olish bosqichi. U quyidagi amallarni o‘z ichiga oladi: - don va oraliq mahsulotlarni maydalash; - maydalangan don mahsulotlarini yirikligi, aerodinamik va friksion xossalari bo'yicha saralash; - qobiqda qolgan endosperm qismlarini ajratish uchun kepak mahsulotlarini sidirish; - un, manna yormasi va kepak yirikligini nazorat qilish. Ko'pgina un tortish zavodlarida unni vitaminlash, ya’ni unga maydalangan B1 O(tiamin), B2 O(riboflavin) va PP (nikotin kislotasi) vitaminlarini qo'shish ishlari tashkil etilgan. Bu bosqich quyidagi amallardan taslikil topgan: - vitaminlar aralashmasini tayyorlash; - vitaminlar aralashmasini mikrotozalash va uni un bilan aralashtirish. 4-§. YORMA ZAVODLARIDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Birinchi bosqich - yormabop donni tozalash va uni qobig'idan ajratishga tayyorlash. Bu bosqich quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga oladi: - donni aralashmalardan tozalash; - donga suv va issiqlik yordamida ishlov berish (bu jarayon oliy navli yorma chiqimini oshiradi, shuningdek yormaning fizik-mexanikaviy xususiyatini yaxshilaydi va jumladan uning qaynovchanligini tezlashtiradi); - don aralashmasini yirikligi bo'yicha saralash, bu narsa alohida don fraksiyasini qobig'idan ajratish jarayoni texnologik samaradorligini oshiradi va oliy navli yorma chiqimi ortadi. Ikkinchi bosqich - domii qobig'idan ajratish. Bu bosqich quyidagi texnologik jarayonlardan tashkil topadi: - qobiqni mag'izdan zarb kuchi ta’sirida yoki donga beriladigan normal va urinma kuchlar ta’siri ostida mexanik usul bilan ajratish; - maydalangan qismlar, pustloq va unni, shuningdek archilgan va archilmagan donlarni bir-biridan ajratish uchun mahsulotlarni saralash; - qirqilgan yoki maydalangan (perlovka, qirqilgan arpa yormasi, bug'doy, makkajo'xori, suli) yormalarining ayrim turlarini hosil qilish uchun qobig'idan tozalangan yormani yanchish; - butun yormalarni ishlab chiqishda don yuzasida qolgan qobiq va mo‘rtak qoldiqlarini tozalash va yormaga xaridorgirlik sifatini berish uchun uni silliqlash va yaltiratish; - davlat standarti talablaridan kehb chiqqan holda hosil qilingan mag'izlarni saralash. 5-§. OMUXTA YEM ZAVODLARIDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Omuxta yem zavodlarida ishlab chiqarish jarayoni quyidagi amallarni o‘z ichiga oladi: - boshlang‘ich va maydalangan xom ashyoni kesak bo'laklari va metallmagnit aralashmalardan tozalash; - ozuqabop donni qobig'idan tozalash; - yirik bo‘lakli, sertola va donli xom ashyoni maydalash; - omuxta yemning zootexnikaviy tayinlanishidan kelib chiqqan holda uning tarkibiga qo'shiladigan sepiluvchi va suyuq komponentlarni me’yorlash va aralashtirish; - omuxta yemni mikroelementlar, antibiotiklar va vitaminlar bilan boyitish; - saqlashda omuxta yemning uzoq muddatga chidamliligini oshirish va tashish sharoitini yaxshilash uchun presslash va qumaloqlash. 6-§. URUGLARGA ISHLOV BERISH ZAVODLARIDA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Makkajo‘xorining navli urug'iga ishlov berish zavodida ishlab chiqarish jarayoni quyidagi texnologik amallarni o‘z ichiga oladi: - so‘tali urug'lik makkajo‘xorini qabul qilish va uni vaqtincha saqlash; - so'tani ko‘ylakchasidan tozalash; - buzilgan so'talarni ajratish; - sifatli so‘talarni quritish; - tozalangan va quritilgan so‘talarni donidan ajratish; - makkajo‘xorini geometrik belgilari va aerodinamik xususiyatlari bilan farq qiladigan aralashmalardan tozalash; - ekish apparatlari gardishidagi teshik diametrlariga mos qilib makkajo‘xori donini shakli va o‘lchamlari bo'yicha kalibrlash; - urug'larni zararkunanda va kasallik keltirib chiqaruvchi mikroblarga qarshi dorilash. Ishlab chiqarish jarayonining asosiy bosqichlaridan tashqari ko‘zda to‘tilgan korxonalarda yordamchi bosqichlar ham mavjud, binobarin bular quyidagilar: - ishlab chiqarish jarayonida tovar-moddiy hisob-kitoblarning miqdor sifat bo'yicha boshqarihshini ta’minlash uchun don va uni qayta ishlash mahsulotlarini oqimiy o‘lchash; - oraliq m ahsulotlarni yo‘l-yo‘lakay tozalash, tayyor m ah sulo t va chiq in d ilarn i ishchi yuzalarning qirindisi sifatida yoki ch e td a n kelib qo'shilgan m etallm agnit aralashm alardan oxirgi tozalash; - o 'z a ro b o g ‘llq m ash in alar tizim i va alohida m ash in alarn in g ish sam aradorligini texnologik nazorat qilish; - m ashinalam i texnologik va sanitar-gigienik maqsadlarda, shuningdek yong‘in va portlashga xavfsizligini ta ’m inlash u chun aspiratsiya qilish; - xom ashyoning am allararo va sexlararo gravitatsion, m exanikaviy va pnevm atik usullarda harakatlanishini m exanizatsiyalash; - m ahsulotni m ato, qog‘oz va k arto n idishlarga qoplash va qadoqlash; - m ahsulotni joylashtirish, saqlash va un i iste’m olchilarga yuborish. Quyida xom ashyo, yarim fabrikatlar va tayyor m ahsulotning fizikaviy va biologik-kim yoviy xossalarini m aqsadga m uvofiq ravishda o ‘zgarishini ta ’m inlab beradigan asosiy texnologik uskunalar qurib chiqiladi. Shuningdek, asosiy uskunalar yoki alohida texnologik jarayonlar u ch u n xizm at qiladigan yordam chi uskunalar h am o ‘rganiladi. Tayyor m ahsulotni qabul qilish va yuborilishi bilan b o g ‘liq b o 'lg a n am allarni bajarishga m o 'ljallan g an ta sh u v c h i-k o ‘c h irish u sk u n a la ri, sh a m o lla tish va s a n ita r-te x n ik a v iy uskunalar maxsus kurslarda o ‘rganiladi. TA KRORLASH U C H U N SAVOLLAR 1. Ishlab chiqarishda oqim sxemasi nim a? 2.Q anday oqim yo'llarini bilasiz? 3.Elevatorda qanday ishlab chiqarish jarayonlari mavjud? 4. U n tortish zavodlarida kechadigan ishlab chiqarish jarayonlarini aytib bering? 5.Y orm a zavodlarida kechadigan ishlab chiqarish jarayonlarini sanab o'ting? 6 .0 m u x ta yem zavodlarida qanday ishlab chiqarish jarayonlari kechadi? 7 .U rug‘larga ishlov berish zavodlarida kechadigan ishlab chiqarish jarayonlariga izoh bering? D O N N I QAYTA IS H L A S H D A ISHLA TILA D IG A N M A SH IN A LA R N IN G T U Z IL M A S I VA T U R K U M L A N IS H I l- § . M A SH IN A -A PPA RA TLA R N IN G T U Z IL M A S I VA A L O H ID A E L E M E N T L A R IN IN G VAZIFALARI Turli m ashinalarni o ‘rganish u ch u n ularning tuzilm asi va alohida qism larining funksional vazifalarini bilish zarur. Zam onaviy m ashina asosan t a ’m in lo v ch i m oslam a, ish ch i o rg a n li ijro etu v ch i m ex an iz m lar, harakatlantiruvchi (dvigatelli) m exanizm , shuningdek boshqarish, sozlash va ximoya qurilm alaridan tashkil topgan. T a ’m in lo v c h i m o slam a d a stla b k i m a h su lo t yoki x o m ash y o n i m ashinaga uzluksiz yoki davriy ravishda b erish n i t a ’m in lash u chu n m o ‘ljallangan. Bir vaqtning o ‘zida shu qurilm aning o ‘zi texnologik talablarga bog'liq holda dastlabki m ahsulot yoki xom ashyo hajm i yoki massasi (og‘irligi) b o ‘yicha m iqdoriy tozalashni ham ta ’m inlashi m um kin. Ijro etuvchi m exanizm harakatni m ashinaning ishchi organlariga yetkazib berish uchun xizm at qiladi. U ishchi organlar bilan bog'langan yetaklanuvchi, ham da harakatlantirish m exanizm i bilan b og ‘liq b o ‘lgan yetaklovchi zvenolarni o ‘z ichiga oladi. M ashinaning ishchi organlari bevosita ishlov beriladigan (dastlabki, oraliq va oxirgi) m ahsulotlarga belgilangan texnologik jarayonga m uvofiq ta ’sir k o ‘rsatadi. K o ‘p holatlarda bu jaray on m ashinada har qaysi m a ’lum am alni bajaradigan bir nechta ishchi organlari tom onidan amalga oshiriladi. B unaqa m ashinalar bir ishchi organli oddiy m ashinalardan farqli o ‘laroq m urakkab m ashinalar deb yuritiladi. Ijro etuvchi m exan izm lar ishchi o rg a n la rn in g ish sh a ro itla ri bilan b ah o la n a d i. U zlu ksiz ishlayd igan m exanizm lar organlari b u tu n ishlash davri m obaynida qayta ishlanadigan m ahsulot bilan bevosita aloqa (kontakt)da bo ‘ladi. Shuningdek, davriy (uzlukli) ravishda ishlaydigan m exanizm lar ham mavjud b o ‘lib, ularning ishchi organlari ishlov beriladigan m ahsulot bilan faqat m exanizm ning h a ra k a t d av ri d a v o m id ag in a a lo q a d a b o ‘lib, q o lg an v a q td a b u n d ay m exanizm ning ishchi organlari ishsiz holatda b o ‘ladi. Oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoatining zamonaviy m ashinalari asosan y a k k a -in d iv id u a l ish lay d ig an e le k tro d v ig a te lla r v o sitasid a h arak atg a keltirilad ilar. S anab o ‘tilg a n m ex a n iz m la rd a n tash q ari zam on av iy m ashinalar boshqaruv, ishga tushirish, to'x tatish , nazorat, him oya va m ashina ishini sozlash va tartibga solish u c h u n m o ‘ljallangan b ir q ato r qo ‘shim cha m oslam alar bilan ham ta ’m inlanadilar. Him oya va oldini olish choralarini amalga oshiradigan m oslam alar mashinaning alohida qismlarini n o to ‘g‘ri yoki m ud datdan tashqari ishga tushirilishi yoki to‘xtatilishiga yo‘l qo'ymasligi va bir-biriga tegib tuigan mexanizm yoki mashinalaming shikastlanganda ishdan chiqishining oldini olish kerak. Наг qaysi m ashina tuzilmasining tahlili uning texnologik va kinem atik sxemasini yaratishga, shuningdek mashinalarni hisoblash va konstruksiyalash uchun zarur b o ‘ladigan uning barcha m exanizm lari, qismlari va detallari ishining dinamikaviy sharoitini aniqlashga im kon beradi. 2 -§ . M A SH IN A LA R N IN G T U R K U M L A N IS H I K o 'p q irrali zam onaviy o ziq -ovq at ishlab chiqarish san o a tid a qo‘llaniladigan texnologik uskunalar turli-tum andir. Bu uskunalam i quyidagi um um iy belgilari b o 'y ich a turkum lash m um kin: - ishlov beriladigan m ahsulotga ko‘rsatiladigan ta ’sir tabiatiga qarab; - ish davri tuzilmasiga qarab; - m exanizatsiya va avtom atlashtirish bosqichiga qarab; - ishlab chiqarish oqim iga muvofiqlik prinsipiga qarab; - funksional belgilariga qarab. U m um iy belgilaridan tashqari h ar qaysi uskuna turi o'ziga xos maxsus xossa va xususiyatlariga ega bo'lib, ular turkum lanishning xususiy belgilari sifatida o'rganiladi. Bu xossa va xususiyatlar darslikning maxsus b o ‘lim larida к о ‘rib cliiqiladi. Ishlov beriladigan m ahsulotga ko 'rsatadigan ta ’sir tabiati b o 'y ich a m ashina va ap paratlar quyidagi tartib da bir-b irid an farqlanadilar: m ashinalarda m ahsulot mexanikaviy ta ’sirga d u ch o r bo'ladi; b u yerda m ahsulotning xossasi em as, balki faqat shakli, o 'lch am lari yoki m exanik ta ’sir ostida bo'lgan boshqa shunga o'xshash ko'rsatkichlarigina o'zgaradi xolos; a p p a ratlar ish ch i m ash in alam in g alo h id a toifasi b o 'lib , ularda m ahsulotga uning fizikaviy yoki kimyoviy xossalarini yoki agregat holatini o'zgartirishga olib keladigan ta ’sirlar o'tkaziladi. Ayrim holatlarda texnologik uskunalar - b u m ashina va apparatlarning birga q o 'sh ilib uyg'un lash u v id an ib o rat b o 'lib , u n d a m ahsulotga ko'rsatiladigan m exanikaviy, fizik-kim yoviy, issiqlik va boshqa turdagi ta ’sirlar qo'shilib ketadi. Barcha m ashinalarning xarakterli tom oni shundan iboratki, bu ishlov b e r ila d ig a n m a h s u lo tg a b e v o s ita m e x a n ik t a ’sir k o 'r s a t a d i g a n harakatlanuvchi ishchi organlarining mavjudligidir. A pparatlarning o'ziga xosligi - ularda m a ’lum reaksion fazo (ishchi kam era)ning mavjudligi bo'lib, unda m ahsulotga uning sifatini o'zgartirish m aqsadida ko'rsatiladigan ta ’sir am alga oshiriladi. R eaksion fazoning sig'im i jarayonning davomiyligi va apparatning talab qilinadigan unum dorligi bilan aniqlanadi. Ishchi davrining tuzilm asi bo'yicha m ashinalar uzlukli va uzluksiz ishlaydigan m ashinalarga bo'linadilar. Uzlukli ishlaydigan m ashinalarda m ahsulotga m a ’lu m b ir vaqt ichida t a ’sir ko'rsatilib, so 'n g ra tayyor m ahsulot m ashinadan chiqariladi. S hundan keyin jarayon yangilanib, u davriy ravishda takrorlanaveradi. B unday m ashinalar ishchi organlarining ish rejimi davr m obaynida to'xtovsiz o'zgaradi. Uzluksiz ishlaydigan mashinalarda m a’lum bir vaqtda barqarorlashgan ish jarayoni mavjud bo'lib, bunda dastlabki mahsulotningyuklatilishiva tayyor mahsulotning chiqarilishi bir vaqtda amalga oshiriladi. Bunday mashinalaming ishchi organlari barqaror sharoitda ishlaydi. Shunday qilib, davriy ishlaydigan mashinalaming vazifalari bo'yicha bir turli organ va elementlari ulami hisoblash va konstruksiyalashda o'ziga xos ravishda yondashishni talab qiladi. B ajaradigan am allarining m exanizatsiyalash va av tom atlashtirish d a r a ja l a r i b o 'y i c h a m a s h i n a l a r a v t o m a t l a s h t i r i l m a g a n , y a r im avtom atlashtirilgan va to'Uq avtom atlashtirilgan m ashinalarga bo'linadilar. A vtom atlashtirilm agan m ashin alard a yo rd am ch i ja ra y o n la r (yuklash, bo'shatish, ko'chirish, nazorat) va ayrim texnologik jarayonlar insonning m eh n at predm etiga n isbatan bevosita aralashuvi yordam ida bajariladi. B unday m ash in alard a m exanizm lar va m eh n at qurollari faqat inson m ehnatini yengillashtiradi, am m o uni bartaraf qila olmaydi. Yarim avtom atlashtirilgan m ashinalarda ham m a asosiy texnologik jarayonlar va am allar m ashinalar bilan bajariladi, faqat ayrim transport, nazorat va boshqa yordam chi am allargina q o 'l kuchi yordam ida bajariladi. Avtomatlashtirilgan m ashinalarda texnologik jarayonlar, shuningdek barcha y o rd a m c h i a m a lla r, ju m la d a n tra n sp o rt va n a z o ra t am a lla ri h am m ashinalar yordam ida bajariladi. Yarim avtom at va avtom atlam ing o'ziga xos xususiyati - oddiy m exanizm va m oslam alardan tashqari m ashinaning avtom atik ishini ta ’m inlaydigan m exanizm va qurilm alarning mavjudligidir. Ishlab chiqarish oqim iga m osligiga qarab m ash in alar alo hid a (xususiy), agregat yoki kom pleks, birga q o 'sh ilg a n va sh u n in g d ek m ashinalam ing avtom atlashtirilgan tizimlariga b o'linadi. Agar m ashinaning ishchi organlari m a ’lum ketm a-ketlikda b og'lan g an tu rli jara y o n va am allarni bajarsa, bunday m ashinaga agregat yoki kom pleks m ashina deyiladi. B unday m ashinalar jarayonlarni tezlatishni, m ehn at va ishlab chiqarish m aydonini tejashni, nobudgarchilik ham da talab qilinadigan energiya sarfmi kam aytirishni ta ’m inlab beradi. Agregat (kompleks) m ashinalardan farqli o'laroq jarayon va am allam ing m a’lum bir tugallangan davrini bajaruvchi birga qo'shilgan (kombinatsiya qilingan) mashinalar ancha takomillashgan mashinalar b o ‘lib hisoblanadi. Ishlab chiqarishning bosqichli taraqqiyoti aloliida amallarni bajaradigan, agregat va birga qo'shilgan m ashinalardan mashinalaming avtomatlashtirilgan tizimiga va uzluksiz ishlab chiqarish oqim iga o‘tishni taqazo etadi. Va nihoyat, funksional belgilari bo'yicha oziq-ovqat ishlab chiqarish sa n o a tid a ish la tila d ig a n b a rc h a tex n o lo g ik u s k u n a la m i m a h su lo tg a ko‘rsatadigan ta ’siri va konstruktiv ijrosiga qarab prinsipial b ir xil m ashina (apparatlar) va avtom atlarni birlashtiruvchi guruhlarga b o ‘lish m um kin. Xususan, donni turli m aqsadlarda qayta ishlaydigan texnologik uskunalam i quyidagi m ashina va ap paratlar guruhlariga birlashtirish m um kin: 1) aso siy tu r d o n d a n e n i va y u g ‘o n lig i b ila n fa rq q ilu v c h i aralashm alarni ajratadigan m ashinalar; 2) asosiy tur d o n d an aerodinam ik xususiyatlari b ilan farq qiluvchi aralashm alarni ajratadigan m ashinalar; 3) asosiy tu r d o n d an eni, yug‘onligi va aerodinam ik xususiyatlari bilan farq qiluvchi aralashm alarni ajratadigan m ashinalar; 4) asosiy tu r d o n d a n uzunligi bilan farq qiluvchi aralashm alarni ajratadigan m ashinalar; 5) asosiy tu r d o n d a n turli fizikaviy xossalari m ajm uasi bilan farq qiluvchi aralashm alarni ajratadigan m ashinalar; 6) don yuzasiga quruq ishlov beradigan m ashinalar; 7) donga suv bilan ishlov beradigan m ashinalar; 8) donga issiqlik bilan ishlov beradigan m ashinalar; 9) donli va suyuq m ahsulotlarni m e’yorlash va aralashtirish uch un ishlatiladigan m ashina va agregatlar; 10) dondan m etallm agnitli aralashm alarni ajratish u ch u n ishlatiladigan m ashinalar; 11) donni m aydalash m ashinalari; 12) m aydalangan d o n m ahsulotlarini saralash m ashinalari; 13) m ay d ala n g an o ra liq d o n m a h su lo tla rin i saralash (b o y itish ) m ashinalari; 14) qobiqda qolgan endosperm qism larini ajratish m ashinalari; 15) yorm abop donlarni qobig‘idan tozalash, m ag‘izni silliqlash va yaltiratishda ishlatiladigan m ashinalar; 16) qobig‘idan tozalangan yorm a donlarini saralashda ishlatila digan m ashina va apparatlar; 17) om uxta yem ni presslaydigan va qum aloqlaydigan m ashinalar; 18) m ahsulot og‘irligini o'lchaydigan m ashinalar. 2.1-jadvalda yuqorida sanab o ‘tilgan m ashina guruhlari ishlatiladigan sanoat tarm oqlari k o ‘rsatilgan. 2 .1-jadval. D o n n i s a q l a s h va u n i q a y t a is h la s h k o r x o n a l a r i d a is h la t il a d ig a n m a s h i n a l a r g u r u h l a r i Sanoatlar Donni qayta ishlash mashina va apparatlarming turlari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Elevator + + + + + Tegirmon + + + + + + + + + + + + + + - - - + Yorma ishlab chiqarish + + + + + + + + + + + + + + + + Omuxta yem ishlab chiqarish + + + + + + + + + + + + + + Umg'larga ishlov berish + + + + + + + + + Eslatm alar: 1) 1, 2, 3, ..., 18 raqam lar bilan m atnda keltirilgan turkum lanish raqam lari ostida belgilangan m ashina guruhlari ifodalangan. 2) «Q o‘shuv» belgisi bilan d on n i saqlash va qayta ishlash sanoat tarmoqlarining turli korxonalarida ishlatiladigan mashina guruhlari belgilangan. 3 -§ . M ASHIN ALARGA Q O YILADIGAN A SO SIY TALABLAR Oziq-ovqat ishlab chiqarish mashinalari ulam i loyihalash, layyorlash va foydalanishda qo‘yiladigan asosiy talablar (mustahkamlik, qattiqlik va titrashga chidamlilik)dan tashqari yana quyidagi talablaiga javob berishlari lozim: 1. M or texnoloeiva iaravo nlarini baiarish im konivati. Boshqacha so‘z bilan aytganda, mashina va apparatlar to‘liq unumdorlik bilan ishlagarida ishlov berilayotgan mahsulotga texnologik optimal ta’sir ko‘isatishlari kerak va bunda mahsulot minimal yuqotish darajasida bo‘lmog‘i lozim. Shu nuqtai nazardan yangi m ash in alarn i konstruksiyalashda yoki ishlayotgan m ash in alarn i zamonaviylashtirishda texnologikjarayonning optimal rejimida ishchi oiganlaming tezlik va harakat tiaektoriyasining dastlabki, oraliq va oxiigi mahsulotning fimk- kimyoviy, kimyoviy va biologik xossalariga mosligmi ta’minlash zarur. 2. Yuqori texnik-iqtisodiv sam aradorlik. Uning oshirilishi pirovard natijada jam oa m ehnat unum dorligining o ‘sishi bilan, ya’ni berilgan m ashina va avtom atlarda ishlab chiqarilgan m ahsulot birligiga ketayotgan harajatning pasayishi bilan ifodalanadi. T exnik-iqtisodiy sam aradorlikning oshishini m ashinalar unum dorligiga tegishli b o ig a n quyidagi parametrlar: uskunaning egallagan m a y d o n i, energiya, suv, bug* sarfi, tay y o rlash m o n ta j, ta ’mirlash va foydalanish qiym atlari belgilab beradi. M ashinaning egallagan m aydoni deg anda nafaqat uning joylashtirilgan m aydoni, balki texnik ekspluatatsiya qilish u ch u n erkin saqlangan m aydon ham tushuniladi. 3. M ash in a va ap p aratlar ishchi o rean tarin in s vevilishea ch id am lilig i - uskuna u c h u n tab iatli b o 'lg an m u h im talabdir. C h u n o n ch i, m ash in a tayyorlangan m ateriallarning kichik bir b o ‘lagining yeyilib m ahsulotga tushishi ham uni iste’m ol uchun yaroqsiz qilib q o ‘yadi. 4. M ash in asa h a rak atn i bevosita xususiv vo ki b ireu ru h elektro d vieatellar to Ъ la m i dan u ?atish im kon ivati. Bu narsa k o ‘p holatlarda m ashinaning tuzilishini yaxshilab, undan foydalanish ko'rsatkichlarini oshiradi. 5. Ishlab chiqarish b in o lari ichiga chans chiqm aslm uchun m ashinalam ine ishonchli g erm etikliei va asp iratsiva q ilin ish i. Bu talab asosan, don, krahm al, shakar, un changlarining m a’lum konsentratsiyada portlashga xavfliligi va yetarli jadallikdagi issiqlik m anbalarining mavjudligi tufayli ham m uhim dir. 6. M ash in a va ap p aratlarn in e m ehnatni m uhofaza q ilish va ishlab chiqarish san ita riva si q o id alarid a bavon q ilin ean (alab larg a m uvofiq ishlashi. Xususan, tashqi to m o n d an m ashinalar silliq va ixcham shaklni nam oyon qilm og‘i kerak, bu holat ishlab chiqarish sanitariyasi va m elinatni m uhofaza qilish qoidalariga rioya qilishni yengillashtiradi. 7. Ish ia ra v o n in i nazorat q ilish va sozlashni avtom atlashtirish. 8. M ashin alam ing avlanuvchan va ilearilanm a-qavtm a h arak at q ilu vch i q ism larin ine sta tik va d inam ik m uvoranatda bo ‘lish i. M ashina detal va yig‘m a qism larini tayyorlashda yo‘l q o ‘yiladigan noaniqliklar yoki boshqa nuqsonlar oqibatida, asosan shu detal yoki qism lar tayyorlashda ishlatiladigan m aterialning n o to ‘g‘ri taqsim lanishi natijasida ularning nom uvozanat holati yuzaga keladi. N om uvozanatlangan holatning statik va dinam ik k o ‘rinishlari mavjud. Statik nom uvozanatlanganlik aylanuvchan jism og‘irlik m arkazining uning aylanish o 'q ig a nisbatan siljigan holda joylashuvi natijasida yuzaga keladi. D inam ik nom uvozanatlanganlik esa jism markaziy enersiya o'qining aylanish geom etrik o ‘qi bilan m os kelmasligi oqibatida paydo b o ‘ladi. N om u vozanatlangan detallarning aylanish paytida b a ’zan ju d a katta qiym atga yetuvchi m arkazdan qochm a ku ch lar hosil b o ‘ladi. M ashina elem entlarining nom uvozanatlanganligi bino poli va uning tayanchlarining titrashiga, m ashinaning podshipniklari va boshqa qism larining yeyilishiga, energiya sarfm ing oshishiga, m ashina unum dorligining pasayishiga, yeyilgan d e ta lla r n i a lm a sh tiris h g a va x u su siy t a ’m irla s h ish larig a sarflanadigan m ablag'ning oshishiga, m ajburiy tebranish va titrashlarning paydo b o ‘lishiga, m ashina ish sifatining yom onlashuviga va rezbali birlashm alarning o ‘z -o ‘zidan yechilib ketishiga olib keladi. Shuning u ch u n ham m ashinaning aylanuvchan qism lari statik yoki dinam ik m uvozanatlangan holatda b o ‘lm og‘i kerak. 4 -§ . M A S H IN A VA APPARATLARNING TEXN OLOGIYAVIY LIGI M ashina va apparatlarning texnologiyaviyligi deganda u lam i berilgan m asshtabda ishlab chiqarish va tayyorlashga sarflanadigan m ateriallarni tejagan holda ular konstruksiyasining optim al texnologik jarayon talablariga m os kelishi tushuniladi. Shunday qilib texnologiyaviylik - m ashinalarni tayyorlashning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini oshirish bilan bog‘liq bo'lg an m u am m olarni hal qilish u ch u n zarur bo'lg an m u h im texnikaviy asosdir. M ashina konstruksiyasining texnologiyaviyligi alohida tayyorlov detallarini tayyorlashdan boslilab, toki ulam i yig‘ish va tayyor m ashinani sinovdan o'tkazish bilan bog'liq bo'lgan ishlab chiqarish jarayonining barcha b o s q ic h la r ig a t a a l u q li d ir . O z iq - o v q a t is h la b c h iq a r is h m a s h in a (apparat)larining u m um iy m eh n at sig‘im i, m aterial sig'im i va massasi ularning texnologiyaviylik ko'rsatkichlari bo 'lib hisoblanadi. M ashinaning um um iy m ehnat sig‘imi tayyorlov jarayonlarining sig‘imi, ishlov berishning mexanikaviy, termik va boshqa turlarini, m ashinani yig‘ish va sinov dan o 'tk a z is h kabi ishlarni o ‘z ichiga oladi. M ash in alarn i konstruksiyalashda m ehnat sig'imining pasayishiga ularning detal va qismlarini unifikatsiyalash va norm allashtirish ishlari ta ’sir ko ‘rsatishini hisobga olish kerak. Bu narsa m ashinadan foydalanganda uning zarur ehtiyoj qismlarini qisqartirishga va ta ’m irlash ishlarini osonlashtirishga im kon beradi. M ashinaning material sig'im i va massasi materialning um um iy sarfi haqida fikr yuritishga im kon beradi. M ashina va apparatlam i yasashda ulaiga sarfbo'ladigan m etall m iqdorini tejashni doim o esda tutm oq kerak. M ashina va apparatlarni konstruksiyalashda detallar massasini kamaytirish u ch u n yuqori m exanik xususiyatli materiallami tanlash maqsadga muvofiqdir. B unda alohida qism larni shtamplab va pishirib ish tutish maqsadga muvofiqdir. M ash in a d etal va qism larini unifikatsiyalash va n o rm allash tirish , standartlashtirilgan detal va buyumning maksimal keng miqyosida q o ‘llanilishi mashinalaming seriya va texnologiyaviyligini oshiradi, binobarin, unumdorlikni ham oshirib ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi, lo y ih alash tirishn i soddalashtiradi va tezlashtiradi, m ashinaning ta ’mirlash m urakkabligini pasaytiradi va ehtiyot qism lar nom enklaturasini qisqartiradi. M etallarni mustahkamlashning zamonaviy progressiv usullaridan keng foydalanish lozim. Bu usullaiga roliklar bilan to'sinlash, termomexanikaviy ishlov berish, yuza qismini chiniqtirish, ssementlash, azotlash, xromlash, sulfidlash, mashina ishchi organlarining yuzasiga maxsus materiallami sepib yopishtirish islilari kiradi. M asliinalami yasashda va ta’mirlashda sintetik materiallar (plastmassa)dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu materiallaming zichligi k ichikbo‘lishiga qaramasdan, ular yetarlicha mexanik m ustahkamlik, egiluvchanlik, elastiklik va yuqori yeyilishga chidamlilik darajasi bilan ajralib turadi. K o‘p holatlarda sintetik materiallardan foydalanish nafaqat m ashinaning massasini pasaytiribgina qolmasdan, balki uning ishonchliligi va chidamliligini ham oshiradi va shu bilan birga tayyorlash tannarxi va m ehnat sig‘im ini kamaytiradi. M etallning o ‘rniga plastm assaning ishlatilishi katta iqtisodiy sam aradorlikka olib keladi, biroq detallarni loyihalashda ularning fizik- mexanikaviy xossalarini sinchiklab o'rganish va hisobga olish zarur. M ashina va apparatlar alohida murakkab b o ‘lmagan birlashm alardan tashkil topgan bo‘lmog‘i kerak. Bu talabning bajarilishi ulami bo‘laklash, tashish va montaj qilish va ta ’mirlash paytida bajariladigan ishlami osonlashtiradi. M aterial va detallarning davlat standartlari talablariga mos kelishi - ularni o ‘zaro alm ashtirishning zaruriy shartidir. TA KRORLASH U C H U N SAVOLLAR 1.M ashina va apparatlar qanday um um iy qism lardan tuzilgan? 2.M ashinalar qaysi um um iy belgilariga qarab turkum lanadi? 3.M ashinalarga qo'yiladigan asosiy talablarni aytib bering. 4 .M a sh in a va a p p a ra tla rn in g texnologiyaviyligi d egand a n im a n i tushunasiz? A SO SIY T U R D O N D A N E N I YA Y O 'G O N L IG I BILAN FARQ Q IL U V C H I ARALASHM ALARNI AJRATADIGAN M A SH IN A LA R l - § . VAZIFALARI VA IS H L A T IL IS H O 'R N I Bir-biridan geom etrik belgilari va fizikaviy xossalari bilan farq qiladigan sochiluvchi m ateriallam i guruhlarga b o 'lish jarayoniga ajratish jarayoni deyiladi. B ujarayonni am alga oshirishda ishlatiladigan m ashinalarga g'alvirli ajratgichlar deb ataladi. G 'alvirli ajratgichlar donni saqlash va qayta ishlash korxonalarida asosiy tu r donni chiziqli o ‘lcham lari (eni va yug'onligi) bilan farq qiladigan begona aralashm alardan tozalash maqsadida; iste’molga m o'ljallangan donni qobig‘idan ajratishga tayyorlashda uni yirikligi bo'yicha alohida guruhlarga b o 'lish m aqsadida, shuningdek m aydalangan don m ahsulotlarini va qobig'idan ajratilgan donni saralash paytida ishlatiladi. O m uxta yem zavodlarida tuz, bur, baliq, suyak va gusht unidan, s h u n in g d e k m a y d a la n g a n siq m a va k u n jara m a h s u lo tla rin i b e g o n a aralashm alardan ajratish m aqsadida ulam i g'alvirli ajratgichlarda elashadi. U rug'larga ishlov berish zavodlarida g'alvirlar yordam ida m akkajo'xori urug'lari shakli va o'lcham lari bo 'y ich a saralanadi. Elash natijasida tarkibi h ar xil qism lardan iborat bo 'lgan dastlabki m ahsulot ikki qismga bo'linadi (3.1-rasm). A ralashm aning elak yoki g’alvir teshiklaridan o 'tg a n qism iga elanm a, m ahsuloti, uning g'alvir yuzasidan sirpanib tush gan qism iga esa qoldiq m ahsuloti deyiladi * 3 .1 -r a s m . G ‘a lv ird a d o n a ra la sh m a sin in g i k k i g u ru h g a b o 'lin ish i. * Bundan so‘ng shaitli ravishda donni begona aralashmalardan tozalash yoki butun donlami guruhlarga ajratishda ishlatiladigan ajratish vositalarini g'alvirlar, maydalangan yoki yormalangan don mahsulotlarini geometrik o'lchamlari bo'yicha saralashda ishlatiladigan ajratish vositalarini esa elaklar deb yuritamiz. Yirik fraksiya (qoldiq) Mayda fraksiya (clanma) A ylana teshikli g 'a lv irla r eni teshik d ia m e trid a n k a tta ro q b o 'lg a n n arsalarni ushlab qoladi. S h u n in g u ch u n b u n d a y g 'a lv irla rd a m ah su lo t alo h id a za rra la rin in g eni b o 'y ic h a b o 'lin a d i yoki d o n aralash m asid an asosiy tu r d o n d a n en i b ilan farq qiluvchi a ra la sh m a la r ajratib o lin adi. U z u n c h o q teshik li g 'a lv irla r y ug'onligi shu te sh ik e n id a n k a tta ro q b o 'lg a n narsalarni u shlab qoladi. B unday g 'a lv irla rd a n dastlabki m ahsulo tn i ayrim zarralarin in g yug'onligi b o 'y ic h a g u ru hlarg a b o 'lish d a yoki asosiy tu r d o n n i y ug'onligi b o 'y ich a farq qiluvchi aralash m alard an to z a la sh d a foydalanish m um kin . G 'a lv ir li a jr a tg ic h la r n in g ish in i b a h o la s h u c h u n q u y id a g i k o 'rsa tk ic h la r qabul qilingan: un u m d o rlik Q - vaqt birligi ichida m ashinaga tu sh g an d o n m iqdori, d o n n i a ralash m alard an to zala sh sam arado rlig i E , %; ch iq in d id ag i to 'la q o n d o n n in g m iqdori a, y a’ni ajratish ja ra y o n in i sifati jih a td a n bah o lash , %. G 'a lv irli ajratg ich larn in g unum d o rlig i m a h su lo t b alan s natijalari b o 'y ic h a an iq lan ad i va q u y id ag ich a ifodalanadi: bu yerda: G - m ash in ag a tu sh ay o tg an d astlab k i d o n n in g m assasi, t - balans olish vaqti, s. D o n n i a ralash m alard an to z a la sh sam aradorlig i quyidagi fo rm u la b o 'y ic h a an iq lan ad i (% ): bu yerda: A - dastlabki don d ag i ajralishi k erak b o 'lg a n b ego na a ra lash m alar m iq d o ri, %; В - to zalash d an s o 'n g d o n d a qolgan b e g o n a aralash m alar m iqdori, a - ajratilgan a ra la sh m a la r m assasiga n isb atan c h iq in d id a qolgan to 'la q o n d o n la r m iq d o ri, %. B u n d a n ta sh q a ri y a n a q u y id ag i fo rm u la y o rd a m id a h a m d o n to z a la sh m ash in alam in g sam arad o rlig in i an iq lash m u m kin : kg/s; Q = G / f, (3.1) E = —— — (1 0 0 - a ) ; A (3.2) %; Download 37.86 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|