Baburnoma tariyxíy shíǴarmasí arqalí oqíwshílarda estetikalíq kompetentlikti rawajlandíRÍw usíllarí

«BABURNOMA» TARIYXÍY SHÍǴARMASÍ ARQALÍ OQÍWSHÍLARDA ESTETIKALÍQ KOMPETENTLIKTI RAWAJLANDÍRÍW USÍLLARÍ
B.X. Xodjaev- p.i.d professor
J. R. Bekbagambetovа- NMPI Pedagogika 2 kurs magistrantı
Joqarı mádeniyatqa erisken hár bir xalıqtıń sonday ullı perzentleri boladı, olar tek ǵana óz jurtınıń emes, bálkim ulıwma jáhán ilimli xalqınıń húrmet-itibarına iye boladı. Ózbek xalqı tariyxında dúnya civilizatsiyası rawajlanıwına úlken úles qosqan áne sonday ullı oqımıslılar, mámleket ǵayratkerleri kóplep tabıladı. Olardıń turmısı hám dóretiwshiligi dúnya ilimpazları tarepinen keń kólemde úyrenilip kelinedi. Bul pikirimizge, ásirese, Zahiriddin Muhammad Bobur ruwxıy miyraslarınıń jáhán ilimi, mádeniyatı hám kórkem ónerinde úyreniliwi ayqın mısal bola aladı. Zahiriddin Muhammad Bobur XVI ásir turkiy ádebiyatınıń kózge kóringen wákilleriniń biri bolıp tabıladı. Ol Nizamiy, Xusrav Dehlaviy, Lutfiy, Nawayi dástúrlerin dawam ettirgen dóretiwshi bolıp tabıladı. Bobur dóretpeleri mazmunlılıǵi hám kórkem tereńligi menen ajıralıp turadı. Ol óziniń quramalı turmıs jolı, qarama-qarsılıqlı dúnyaǵa kóz qarası hám de bay kórkem ádebiyatqa baylanıslı pikirleri menen túrk ádebiyatı hám mádeniyatı tariyxında múnásip orın iyeleydi.
Ataqlı mámleket ǵayratkeri Javoharla'l Neru óziniń «Hindistonning kashf etilishi», «Jahon tarixiga bir nazar» dóretpelerinde Zahiriddin Muhammad Bobur haqqında sonday dep jazadı: «Bobur — gózzal shaxs. Oyanıw dáwiri húkimdarınıń haqıyqıy úlgisi bolıp tabıladı. Ol márt hám isbilermen adam bolǵan. Bobur oǵada mádeniyatlı hám kórkem insan bolıp, óz dáwirindegi eń jetik shaxslardan biri edi. Ol islamdaǵı mektepparasliq sıyaqlı shekleniw hám dinge berilgenlikten jıraq edi… Bobur kórkem ónerdi, ásirese, ádebiyattı qatti súygen».[1 22].
Boburdıń turmıs jolı júdá quramalı bolǵan. Ol 12 jasında Andijan taqtina otırǵanınan baslap 1530 -jılǵa shekem mashaqatlı hám quramalı turmıs jolin basıp ótken. 1498, 1500, 1512-jıllarda áke taqti Samarqandtı iyeledi. Biraq Movarounnahrda oraylasqan mámleket dúziw ármanı ámelge aspadı. Sonnan keyin ol Qabuldi paytaxt etip, Awganistanda óz saltanatın qurıwǵa eristi. 1525-jılda bolsa Indiyaǵa tabıslı júris etip, Ibrohim Lodini jeńedi hám házirge shekem ullı mo'g'ullar imperiyasi atı menen ataqlı bolǵan imperiya duzdi. Bul imperiya 500 jıl óz poziciyayin saqlap turdı. Ol tiykar salǵan imperiya Awganstan hám Indiyanıń siyasiy ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwında áhmiyetli ról oynadı.
Bobur ádebiyat, kórkem óner, tariyx hám ılım pánniń túrli tarawlarında gáziyneler jarattı. “Boburnoma”ni úyreniwge de ayriqsha jantasıw talap etiledi. Jáhán kóleminde keń tán alınǵan bul shıǵarmanı jazıwdaǵı Boburdiń jazıw usılına áhmiyet beriw kerek. Boburdıń suwret tártibine tán ayrıqshalıqlarınıń biri sonnan ibarat, ol qaysı bir zat yamasa jaǵday haqqında jazar eken, húkim shıǵarmaydı, bálki sol zat yamasa jaǵdaydıń sonday bir tárepin súwretleydi, nátiyjede oqıwshı ol haqqında tıyanaqlı toqtamǵa keledi. Mısalı, avtordıń Samarqand haqqındaǵı jaziwlari menen tanısayiq. Ol qalanı qorshap turǵan qońiraw úlkenligin tariyiplep o'tirmaydi: “... buyırdımkim, qádem urdilar, on mıń altı júz qádem shıqtı” dep aytıwı menen usı qorǵan haqqında belgili bir juwmaqqa keliw imkaniyatın óz oqıwshısına qaldıradi. Bunıń menen suwrettiń qalıslıq dárejesin asıradı. Oqıtıwshı Bobur ushın Samarqand bárháma qol jetpes árman bolǵanın, bul qalanı neshe márte qolǵa kirgizip, neshe márte tapsırǵanı, aqır-aqıbetde onıń jurtınan shıǵıp ketiwine de bundaǵı jeńiliwi sebep bolǵan bolsa-da, avtor qalanıń eli haqqında sıylasıq penen jazǵanına dıqqat qaratıwı kerek.
“Mundoq uluǵ daryo aslo ziroattin va imorattin ortmas, balki yozlar uch-to‘rt oy Buxoroga suv yetmas. Uzumi va qovuni va olmasi va anori, balki jami mevasi xo‘b bo‘lur. Vale ikki meva Samarqanddin mashhurdur: … Samarqand va …Samarqand. Qishi mahkam sovuqtur, qori agarchi Kobul qoricha tushmas. Yozlar yaxshi havosi bor, agarchi Kobulcha yo‘qtur.” [3.31].
Ádebiyat oqıtıwshıları shıǵarma analiziniń hár qiyli usıllarınan paydalana alıwları kerek. Oqıtıwshı arnawlı bir dóretpe analizi maydanınan klasstaǵı barlıq oqıwshılardıń birdey juwmaq shıǵarıwına itermelewi kerek. Áyne bir kórkem hádiyseden oqıwshılardıń hár qıylı estetikalıq, etikalıq mánis tabıwlarına múmkinshilik beriw kerek. Oqıtıwshı qandayda bir shıǵarmanı analiz qılıwda arnawlı bir klasstaǵı oqıwshılardıń rawajlanıw dárejeleri, psixik jaǵdayları, sonıń menen birge, miynettiń tásirlilik qásiyetlerin esapqa alǵan halda, jumıs kóriwi zárúr. Analizde tiykarǵı itibar miynettiń estetik qımbatın kórsetiwge, dóretpe kórkemligin támiyinlegen faktorlardı túsiniwge qaratılıwı kerek. Puxta hám tereń estetikalıq analizi úyrenilip atırǵan miynet oqıwshılar sezimine tásirin támiyinleydi. Bul processte oqıtıwshı tárepinen tańlaǵan usıllar sabaq natiyjeliligin asırıwǵa xızmet etedi.
Tálim sistemasında Bobur dóretiwshiligin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Bul ullı insannıń shaxslıq sıpatları, dóretiwshilik úlgilerinen kelip shıǵatuǵın mánis, jaslarımız ushın “hár kúni, hár saatta hadal bolıw, ózin ullı maqsetler tárepke sharshamay, tınımsız umtiliw, bul pazıyletti turaqlı, kúndelik iskerlik kriteryasına aylandırıw” day ruwxıy qaharmanlıq misali bolıp xızmet etedi. Áne sonday ruwxıy mártlik úlgileri mısalında tárbiyalanǵan áwlad erteń ullı keleshekti óz qolı menen jarata alıwı anıq bolıp tabıladı. “Boburnoma” shıǵarmasınan alınǵan úzindiler tiykarında memuar - yadnama dóretpelerge tán ayrıqshalıqlar, olardıń kórkem hám ilimiy dóretpelerge uqsas hám de ayrıqsha tárepleri haqqında teoriyalıq maǵlıwmat beriledi. Ol jaǵdayda turkiy memuar ádebiyatqa Bobur tiykar salǵanı, onıń dúnya yadnama ádebiyatı rawajlanıwına qosqan úlesi haqqında toqtalinadı. Memuar dóretpe ilimiy-tariyxıy dóretpelerden ol jaǵdayda suwretlengen waqıyalarǵa avtordıń ózi tikkeley qatnasqan yamasa guwası bolǵan keshpeleri sáwlelendirilgeni menen parıq etedi. Ádebiyat oqıtıwshısı “Boburnoma”ǵa tiykarınan kórkem estelik retinde jantasıwı, onıń estetikalıq qımbatqa iye táreplerine itibar qaratıwı kerek. Pitkeriwshi klass oqıwshıları kórkem hám ilimiy dóretpeler arasındaǵı parqtı túsinedi. Olarda kórkem obraz hám obrazlı ańlatpa boyınsha arnawlı bir túsinikler qáliplesken. Olar “Boburnoma”nı úyreniw processinde kórkemlilik táreplerdi taba aladi.
"Boburnoma" avtobiografiyalıq esletúwshi gúrrińlerden ibarat. Olarda avtor Movarounnahr, Xorasan, Awganistan, Indiya sıyaqlı mámleketlerde ózi qatnasqan, kórgen yamasa esitken waqıyalardı gúrriń etedi. Shıǵarmada tariyxıy dáwir hám Bobur turmısı betleri shın ańlatpa etilgen. Jazıwshınıń súwretlew uqıbı joqarılıǵı sebep ol yamasa bul shaxs haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltirilgende, olardıń tábiyaatına tán ayrıqshalıqlardı da kórsetiwge erisedi. Bobur shıǵarmasınıń qızıqlı bolıwına dıqqat qaratadı. Bunı Andijanǵa toǵız salma suwdiń kiriwi hám birewiniń de shıǵıp ketpewi haqqındaǵı suwretlerde kóriw múmkin. Bobur Samarqandtıń tábiyatın súwretler eken, úlken úles qosqan Ámir Temur hám Mırza Ullıbek sıyaqlı hukimdarlardıń ózine tán jaratıwshılıq uqıbına tán beredi. Avtor ápiwayı hám túsinikli jazadı. Aradan sonsha waqıt ótkenine qaramay qızıǵıwshılar onıń pikirlerin artıqsha qıyınshılıqsız túsinedi. Biraq mektep oqıwshılarınıń onı taǵı da ańsat tusuniwi ushın usı dóretpe analizinde oqıw sózliklerinen paydalanıw usınıs etiledi.
Paydalangan ádebiyatllar

1. 
   Karimоv I. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. – Tоshkеnt, „Ma’naviyat“, 2008.
   
2. 
   Mallaеv N. O`zbеk adabiyoti tariхi. T., 1976-yil.
   
3. 
   Zоhidоv V. Zahiriddin Muhammad Bоbur. “O`zbеk adabiyoti tariхidan”. T., 1961.