Бадиий асарни маданий-тарихий деб аталмиш илмий таҳлиллаш

19-вариант

Бадиий асарни маданий-тарихий деб аталмиш илмий таҳлиллаш

йўсини ҳам ўз вақтида адабий яратиқни текшириш тарихида катта ўрин

тутган. Бу ёндашув тарзи Кунботиш мамлакатлари адабиётида 19 асрнинг

ўрталаридан эътиборан анча кенг ёйилган.

Ўн тўққизинчи юзйилликнинг ўрталарида Оврўпода адабиёттанув илми

алоҳида фан сифатида ҳали тўлиғича шаклланмаган, бадиий матнга баҳо

беришнинг илмий-эстетик тамойиллари ишлаб чиқилмаган эди. Шундай

бир шароитда, бадиий асарга маданий-тарихий ёндашув йўсини дунёга

келди. Унга француз теологи, файласуф ва эстети Ипполит Тэн асос солди.

И. Гердер етакчилигидаги немис маърифатчи ва романтиклари, Ф. Гизо, О.

Тйерри, Ж. Мишле сингарилардан иборат француз романтик

тарихшунослари, О. Контнинг позитив фалсафаси ҳамда қисман Ш. О.

Сент-Бёвнинг “биографик метод” кўринишидаги адабий синчилиги санъат

ҳодисаларига маданий-тарихий ёндашувнинг юзага келишига ўзига хос

илмий-назарий асос бўлган.

Кунботиш адабиётшунослигидаги деярли барча оқимлар каби адабий

асарларга маданий-тарихий ёндашувнинг ҳам асосий белгиси тарихийликка

атай устувор ўрин бериб, тарихийлик тамойилининг алоҳида тадқиқот

методи даражасига чиқарилишида намоён бўлади. Асли 17-юз йилликда

пайдо бўлиб, 18 асрда илмнинг турли тармоқларига кенг татбиқ этилган

маданий-тарихий мактаб санъат асарларини замондан ташқарида туриб, у

яратилган даврга хос жиҳатларни ҳисобга олмай, ўзгармас “тўғри” ёки

“нотўғри”, “яхши” ёхуд “ёмон” ҳодиса сифатида баҳолашга асосланган

ҳукмрон догматик норматив назарияларга қарама-қарши илмий ёндашув

тарзида пайдо бўлганди. Маданий-тарихий ёндашув санъат асарларига

муайян жамият ва миллат ҳаётининг турли тарихий даврларида турлича

намоён бўладиган миллий “руҳ”нинг ифодаси сифатида ёндашиш кераклиги

тамойилига асосланади.

И. Тэн ўзининг «Санъат фалсафаси» асарида бадиий феноменга идрок

қилиниши ва англаниши мушкул бўлган бетакрор сирли ҳодиса эмас, балки

худди табиий фанларда бўлгани каби қатъий детерменизмга, яъни сабаб-

оқибат алоқадорлигига асосланадиган, тарихий вазият етилганда, табиий

равишда юзага келадиган бир эстетик ҳодиса сифатида ёндашишни кўзда

тутади.

Маданий-тарихий ёндашув мактабининг қарашлари ёйилгунга қадар

Кунботиш элларида ҳам худди Кунчиқиш юртларида бўлгани сингари

бирор асарнинг юзага келиши фақат муаллиф талантининг намоён

бўлишига боғлиқ индивидуал ҳодиса саналарди. И. Тэн санъат асарлари

тадқиқи тарихида илк бор яратилган бирор бадиий асарни фақат муаллиф

талантининг маҳсулигина деб ҳисоблаш бир томонлама ёндашув

эканлигини қайд этди. Файласуф муайян бадиий асарнинг юзага келиши

халқ руҳи, миллат тарихи ва маданиятининг тараққиёт йўли ва босқичига

боғлиқ эканлигини таъкидлади. «Санъат фалсафаси» асарида олим: Санъат асарлари халқнинг ижтимоий тафаккури ва ахлоқидаги ўзи

бевосита боғлиқ бўлган бошқа турли йўналишлар билан бирга пайдо

бўлади ҳамда йўқолади» 1 ,- деб ёзади. Унингча, айни шу ҳолат барча

мамлакатларнинг истеъдодли санъаткорлари томонидан халқининг

ривожланиш даражаси қайси босқичда эканидан келиб чиқиб, объектив

равишда турли даврда, ҳар хил услубдаги санъат асарларининг яратилишига

асос бўлади. Бадиий асарларнинг дунёга келишида объектив асослар

бирламчилигига таяниш файласуфга: “адабиётшунослик илми...бадиий

адабиётга ривожланишнинг қонун-қоидаларини тиқиштирмайди, балки

унинг тараққиётида қонуниятга айланган ҳолатларни қайд этади”2,-

дейиш имконини беради.

Умуман олганда, И. Тэн амалда

адабиёттанувчилик бадиий ижодни илмий-адабий қолипга солишга эмас,

балки унинг ривожланишини таъминлайдиган объектив қонуниятларни

аниқлаб, шу қонуниятларга таянган ҳолда адабий яратиқларни илмий

изоҳлашга йўналтирилиши лозим деган фикрни ёқлайди.

Айни шундай ёндашув кўркам адабий яратиқларнинг генетик илдизини

тадқиқ этишни маданий-тарихий мактабнинг ўта муҳим белгисига

айлантирди. Бу мактаб адабиёттанувчиликдаги муайян асарнинг юзага

келишини илмий изоҳлашда сиртдан кўзга ташланиб турадиган ташқи

далилларга таяниш билан бирга уларнинг ортида унчалик кўринмайдиган

яширин ички, аммо асл сабабларни излаб топиш ва матнни изоҳлашда

булардан фойдаланишни назарда тутади.

И. Тэн муайян бадиий асарга ёндашишда “ирқий” асосларга таяниш

кераклиги ғоясини ҳам илгари суради. Бу ёндашув тарзига кўра, бадиий

таҳлил учун бирор бадиий асарда муайян миллатнинг туғма темпераменти,

яъни психологик ўзига хослиги, ўша халқ ҳаёт кечираётган жуғрофий

муҳит, яъни табиий иқлими, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳолати,

тараққиёт босқичи, яъни этнос эришган маданий даража ва таянадиган

ижодий анъаналари, бошқача айтганда, шу вақтга қадар юзага келган

бадиий тажрибаларга хос хусусиятлар қандайлиги ҳам жуда муҳим деб

қаралган. Бундай йўсинда текширилганда, адабий битикда этнос тараққиёти

тарихининг айни босқичига мос келадиган омма руҳий ҳолати қанчалик

тўла намоён бўлганлигини аниқлаш асосий вазифа ҳисобланади.

Маданий-тарихий ёндашув санъат асарида миллий руҳни акс

эттиришда “муҳит”, яъни табиат, иқлим, “социал омил”, яъни ижтимоий

шароитга хос жиҳатларни кўра ва кўрсата билиш ҳал қилувчи ўрин

тутишини ҳисобга олади. Файласуф миллий руҳни акс эттиришда “давр ва

вазият” ҳам муҳим аҳамиятга эга деб ҳисоблайди. Чунки ҳар қандай халқ ўз

тараққиёт тарихининг турли босқичларида турлича иқтисодий-маиший

даражада бўлибгина қолмай, унинг руҳияти, бинобарин, санъатида ҳам айни

давр ва шароитга мос белгилар мавжуд бўладики, адабиёттанувчи бадиий

асарни илмий текширишда айни шу жиҳатлар қанчалик акс этганлигини

аниқлагандагина матннинг асл қимматини белгилай олади.
Маданий-тарихий мактаб талабларига кўра, адабиёттанувчилик,

айтилганлардан ташқари, муайян этнос маданиятига мансуб мавжуд эстетик

анъаналарни ҳам ҳисобга олган ҳолда иш кўрса, бадиий асар таҳлилида

илмий мақсадга тўлиқ эришиши мумкин.

Бадиий асарга маданий-тарихий ёндашув тарафдорлари ўз даврида кенг

тарқалган адабий қарашлар ҳамда И. Кант, Г. Гегел, Ф. Шеллинг сингари

мутафаккирлар таянган фалсафий-эстетик назарияларга қарама-қарши

ўлароқ бадииятни изоҳлашда тажрибага, аниқликка таяниш, санъатдаги

инсон руҳиятига доир ҳолатлар тасвирини ҳам табиат фанларига хос

қонуниятлар асосида изоҳлаш, санъат асарларига баҳо беришда табиат ва

руҳиятнинг ўзаро ўхшаш эканлигига таяниб иш кўришни талаб қилишади.

Маданий-тарихий мактаб вакиллари одамнинг ўзи табиатнинг бир бўлаги

бўлгани сингари унинг руҳиятини ҳам табиатга тегишли қонуниятлар

ёрдамида тушунтириш мумкин деб ҳисоблаганлар. Шу боис табиат

қонунларини ижтимоий ҳодисаларга тўғридан-тўғри татбиқ этишга

интилдилар. Ҳатто, ушбу мактабнинг Брюнетеркаби вакиллари жонли

организм билан адабий асар ўртасида эволюционистик аналогия, яъни тўлиқ

бир хиллик борлигини кўрсатишга уринишди.

Умумлаштириб қараладиган бўлса, И. Тэн ва у яратган маданий-

тарихий ёндашув мактаби тарафдорлари қарашларида уч хусусият яққол

кўзга ташланади: биринчидан, худди табиат ҳодисалари сингари бадиий

матнларнинг дунёга келиши ва уларга хос хусусиятларни ҳам

детерминистик усулда, яъни ижтимоий-тарихий сабаб-оқибат

муносабатлари асосида изоҳлаш мумкин. Иккинчидан, адабий-ижодий

ҳодисалардаги формал мантиққа бўй бермайдиган чигал жиҳатларга

ортиқча эътибор қаратиб, уларни кучайтирмай, бадиий яратиқларга табиат

ҳодисаларини изоҳлагандаги каби фактларни шарҳлаш ва қонуниятларни

топишни қарши қўйиш керак. Учинчидан, персонажнинг ирқий ёки миллий

темпераменти, у шаклланган ижтимоий-иқтисодий ва жуғрофий муҳит,

унинг ҳаёти кечаётган давр тасвири, у мансуб миллатнинг маданий

даражаси ҳамда мавжуд бадиий анъаналар каби омиллар ҳар қандай санъат

ҳодисасининг юзага келишини илмий изоҳлаш ва унинг қонуниятларини

тайин этиш учун етарли асос бўла олиши кўзда тутилиши лозим.

Маданий-тарихий мактаб вакиллари ўз фаолиятларининг кейинги

босқичларида биология, табиатшунослик илмига тегишли илмий

методларни адабиётга тўғридан-тўғри татбиқ этишга уриндилар. Улар

жамият тарихи билан адабиёт тарихини ўзаро теппа-тенг ҳодисалар деб

ҳисобладилар. Улар бадиий асарларга мустақил қадрият, алоҳида эстетик

яратиқ деб ёндашишдан кўра, уларни тарихий даврнинг бадиий нусхаси,

муайян тарихий даврда яшаган халқ руҳиятининг ифодаси, шу давр

маънавий-ахлоқий хусусиятларининг инъикоси сифатида ёндашиш лозим

деб ҳисоблардилар. Бундай ёндашув адабиёт жамият тарихининг бадиий

нусхаси эмас, балки унинг тараққиёти ва тарихига таъсир кўрсатиши

мумкин бўлган мустақил эстетик ҳодиса эканлигидан кўз юмишгача олиб

келди. Шунинг учун ҳам маданий-тарихий мактаб тарафдорлари доирасида: “Ҳомернинг асарлари эмас, балки Ҳомер даври ҳаёти, инсоният

умрининг Ҳомер томонидан акс эттирилган босқичларининг ўзи

гўзалдир” 1 ,- тарзидаги илмий қаноатлар юзага келиб, ёйилиши мумкин

бўлди.

Г. Лансон, Ф. Брюнетер (Франция), Ч. Брандес (Дания), В. Шерер, Ҳ.

Ҳенер (Олмония), А. Пупин, А. Тихонравов (Россия) сингари олимлар турли

йилларда маданий-тарихий мактабга хос қарашларнинг тарқалишига ҳисса

қўшдилар.

Санъат асарларига маданий-тарихий ёндашувнинг кенг тарқалиши 19

асрнинг 70-йилларига келиб, фалсафа ва эстетика фанлари ҳамда бадиий

ижодда натуралистик оқимнинг дунёга келишига сабаб бўлди. Лотинча

natura –табиат сўзидан олинган натурализм 19 асрнинг сўнгги чорагида

АҚШ ва Оврўпода кенг тарқалган эди. Бу илмий-эстетик йўналиш ҳаётий

реалликни айнан кўрсатиш ва инсоннинг характерини у яшаган муҳит ва

ўзининг физиологик табиатидан айирмаган ҳолда объектив, аниқ ва бетараф

тасвирлашни мақсад қилиб қўйган эди. Натурализм ижтимоий муҳит

тушунчасини бевосита одамни ўраб турган катта-кичик барча маиший ва

моддий мавжудлик тарзида англар, тасвирда инсон табиати ҳамда унинг

маиший турмушидаги майда-чуйда тафсилотларни ҳам бирдай кўрсатиш

керак деб ҳисобларди. Айни вақтда бу оқим тарафдорлари бадиий тасвирда

ижтимоий-тарихий омиллар муҳим ўрин тутишини ҳам тан олар эдилар.

2.O'zbek xalqining taniqli va sevimli yozuvchisi G'ofur G'ulomning she'riyati va nasrida o'zbek xalqi tarixi o'zining badiiy timsolini topgan. Yozuvchining ijodi rang-barang — she'rlar, qo'shiqlar, dostonlar, qasidalar, hikoyalar, qissalar. G'ofur G'ulomning urushdan keyingi davrdagi ijodi o'zbek adabiyoti rivojida beqiyos o'rin tutgan.Mushkul kunlarda insonlarning bolalarga bo'lgan muhabbati buyuk ma'no kasb etgan. Bu - ota-onasini yo'qotib, oddiy odamlarning sidqidildan qilgan g'amxo'rligi haqida so'z boruvchi ajoyib "Sen yetim emassan" she'rida yaqqol seziladi. Shoirning urush yillarida yozilgan "Bahaybat", "G'alabachilar qo'shig'i", "Vaqt", "Xotin" she'rlari yuqori fuqarolik she'riyatining namunalari hisoblanadi. Ular "Sharqdan kelmoqdaman" to'plamidan joy olgan. Urushdan keyingi yillar G'ufur G'ulom bir qator she'riy to'plamlarini nashrdan chiqaradi: "Yangi she'rlar", "O'zbekiston olovlari", "Onalar", "O'zbek xalq g'ururi", "Tong qo'shig'i", "Yashasin, tinchlik!", "Bu - sening imzoing" Ushbu to'plamlardan joy olgan she'rlarda shoir tinchlik davrining muhim savollariga javob topishga, o'zbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini ko'rsatishga intiladi. Asarlarining qahramonlari — dunyo ishlari va osoyishta mehnat bilan band sobiq askar. G'ofur G'ulom — tinchlik, do'stlik va xalq baxtining jo'shqin kurashchisi. Shoir tinchlikG'ofur G'ulomning dunyo qarashi va badiiy didining shakllanishida Vladimir Mayakovskiy asarlari katta ta'sir ko'rsatgan. G'ofur G'ulom o'zining maqolalaridan birida shunday yozadi: "Men... rus mumtoz ijodkorlarini bilaman va ularni sevaman va ularning ko'plab asarlarini ona tilimga tarjima qildim. Lekin "men uchun vazn, lug'at, timsol, she'rning ohang tuzilishi sohalarida eng serqirra va cheksiz imkoniyatlarni ochgan" Mayakovskiyning shogirdiman, deyishni istayman". Mayakovskiy satirasidagi darg'azab, tanqidiy kinoya, lirikasidagi bag'oyat ulkan tuyg'u kuchidan tashqari, men o'zimda... uning usullarining dovyurak notiqlik kuchini, metaforalar jasorati, mubolag'alar ifodaliligini jamdashga harakat qildim. Hatto, usulli, ohangli va ma'no ifodaliligini oshiruvchi she'r qurilishidan ham o'zbek she'r tuzimida foydalanishimga to'g'ri keldi". Bular G'ofur G'ulomning ko'plab she'rlarida namoyondir, masalan: "Turksib yo'llarida", "Ona yer", "Yashasin, tinchlik!" G'ofur G'ulom ijodining urushdan keyingi davri o'zbek adabiyoti rivojida muhim o'rin egalladi. Urushdan avvalgi davrlarda uning she'rlarida urushdan oldin ular tomonidan yaratilgan narsalarni qo'lda qurol bilan himoya qilayotgan, yerda tinchlik istayotgan odamlarning ichki kechinmalari va o'y-xayollari tasvirlangan. Shoirning urushdan keyingi davr lirikasi uning urush yillar lirikasining mantiqiy davomi va rivoji hisoblanadi, "Unutma, Vatan seni kutmoqda!" va "G'alaba bayrami" she'rlari — shoirning mazkur ikki ijodiy davrining bog'lovchi halqasi kabidir.

G'afur G'ulomning pedagogik qarashlari bugun milliy pedagogikamiz merosimiz tarkibiy qismiga aylandi. Unda bolalar xulqidagi zararli odatlarni bartaraf etishga oid fikrlar haqida o'tgan asrning 20 - yillaridayoq bong urilgan edi. Adib ijodiga nazar tashlar ekanmiz, u o'z davrida bolalar orasida zararli odatlarning kuchayib borayotganligidan aziyat chekadi.U zararli odatlarning kelib chiqish sabablarini bolalar yashayotgan muhitning o'zidan izlaydi. Uning fikricha, "maorif tizimi pillapoyalarida o'tirgan mansabdorlarning aybi bilan minglab bolalar umumta'limga jalb etilmay qolmoqda

Shoir o'z asarlarida zararli odatlar inson tanasi uchun hech bir zarurat emasligini ta'kidlaydi. Jumladan, spirtli ichimliklar, ko'knor, tamaki, nos, nasha, qora dori iste'mol qilish g'oyat zararli ekanligidan yoshlarni ogoh etadi. Bunday zaruratsiz narsalarni iste'mol qilish, ularga organizmni o'rgatish oxir-oqibatda inson sog'lig'ini izdan chiqarishini ta'kidlaydi.

G'afur G'ulom butun umri davomida ko'pdan-ko'p she'rlar, dostonlar yozdi. Sho'ro siyosati va komfirqa mafkurasi ta'sirida el-yurtni yuksak ko'tarinkilik ruhida yashash va mehnat qilishga chorladi. Yaxshilik, ezgulik, birodarlik, do'stlikni ulug'ladi. Ulug' maqsad va fikr yo'lida xalqni, ommani safarbarlikka da'vat qildi. Kelajakda katta umidlar bilan qarashga undadi. Bular uning asarlariga xos bo'lgan muhim xususiyatlardir.

Mana shu xususiyatlarni badiiy tarannum etishda lirik qahramonning chuqur o'y-mushohadalari-yu, uning donishmandligidan tortib, shu donishmandlikni namoyon etuvchi obrazlar vositasidagi rang-baranglik, serqatlamlik, ko'pma'nolilik, purhikmatlilik, bir so'z bilan aytganda, falsafiylik shoir ijodining muhim belgisi sifatida namoyon bo'ladi.

Aziz asrimizning aziz onlari Aziz odamlardan so'raydi qadrin

Fursat g'animatdir, shoh satrlar-la Bezamoq chog'idir umr daftarin.G'afur G'ulomning ba'zi she'rlari tarixiy hodisalar, ma'lumotlar va shaxslar obrazini aks ettirish asosiga qurilgan. Bunday asarlar tarixning badiiy solnomasi, tarixiy shaxs taqsdiri, qiyofasining in'ikosi qadar aniqlik kasb etadi «Turksib yo'llarida», «Hamza xotirasi', «Insoniyat tarixining birinchi kosmonavtiga» sh'erlariga shunday xususiyat xosdir.

G'afur G'ulom Sharq va G'arb tarixi, falsafasi, madaniyatini favqulodda chuqur bilgan alloma kishi edi. Shu bois uning aksar she'rlarida Injilu Qurondan tortib Bobil, gotik naqshlar-u kattayu-kichik tarixiy hodisalar, ma'lumotlar, u yoki bu shaxs, ular bilan aloqador faktlar,jahon xalqalrining urf-odatlaridagi chizgilari, tarixiy joy nomlari bilan aloqador fikrlar asarning badiiy to'qimasiga singdirib yuboriladi.

G'afur G'ulom butun ijodi davomida taqvim tarzida ko 'plab she 'rlaryozdi.

1-may, 7-oktabr, Konstitutsiya kuni, partiya va komsomol syezdlari, adabiy o'n kunliklar, sotsialistik musobaqa, paxta rejasining bajarilishi singari kundalik, o'tkinchi hodisa va voqealarga bag'ishlangan bunday she'rlar adabiyot tarixida ham , muallif ijodida ham sezilarli iz qoldirmadi. Bu hol shoirning o'ziga ham sir emas edi. Zero, bunday she'rlarning ko'pi o'zlarini hurmat qilgan shoirlarning nainki «Tanlangan asarlari», hatto muntazam chiqib turgan to'plamlariga ham kiritilmas edi. G'.G'ulom ham bundan istisno emas. Biroq shuni ham ta'kidlash lozimki, g'afurona buyuklik va donishmandlik bilan sug'orilgan falsafiy obrazlar uning taqvim she'rlarida ham uchrab turadi.Шеърнинг пайдо бўлишига туртки бўлган воқеа сарлавҳа остида аниқ қайд этилиб, “Менга соат тақдим этган жияним Ҳамидулла Ҳусан ўғлига бағишланган” деб ёзиб қўйилган[4]. Бу шунчаки оддий бағишлов бўлмай, уни семиотик очқич деб баҳолаш мумкин. Бағишловда бошқа тафсилот йўқ. Лекин шоир ва таржимон Александр Наумов шоир тилидан ёзиб олган “Йўл тугамайди” (“Путь не кончается”) деб номланган суҳбатда шоир ўзининг қатор асарлари, жумладан “Вақт” шеъри ҳақида қимматли маълумотлар беради. Бунда айтилишича, шоирга зобит жияни тақдим этган соат оддий, яъни дўкондан харид қилинган янги соат эмас, балки трофей соат бўлган. Соат азал-азалдан вақт ўлчагич асбоб, лекин трофей соатнинг бошқа кўшимча белгиси ҳам бор, у тутилган, душмандан ўлжа тарзда олинган буюм. Буни қайд этиш муҳим.

Шоир ушбу суҳбатда ҳам ҳассос ижодкор, ҳам теран адабиётшунос сифатида, зеро академик-шоир ибораси фақат Ғафур Ғуломга ярашади, “Вақт”нинг туғилишидаги икки жиҳатни аниқ қайд этади.

Биринчи жиҳат. Шоир совға ҳақида гапириб келиб, дейди: “Уни олдиму сал ижирғандим, соатни кўрибоқ ўйладим, уни қандайдир немис, фашист таққан, бунинг устига у ҳалок бўлган… Шундай қилиб, соат 45-йил майигача қайдадир ётди. Байрам тантаналари авжи қизиган пайт тасодифан олдимдан чиқди. Онгимда аниқ шаклланган фикр бўлмаса-да, мен уни энди тақишим мумкин, деб ўйладим. Бир тўйда қадаҳ сўзи айтар эканман, дедим: менинг билагимдаги трофей соат бежизга эмас, илгари у душман учун вақтни ўлчаса, энди у бизнинг вақтни кўрсатмоқда! (Аслиятда: раньше они отсчитывали время врагу, а теперь считают наше время!). Бизнинг вақт… Лекин бу ўта умумий рамз бўлиб, у ҳамма нарсани ўзига сиғдирарди. Шеър зарурияти онгда пишиб етилганди; лекин Вақт образи худди бепоён сув сатҳидек эди: мен бир соҳилда турар, иккинчи соҳилни эса кўра олмасдим…

Иккинчи жиҳат. Яна алломанинг сўзлари: “Бир куни, чала-ярим уйқусиз тундан кейин тонгда шаҳар айланишга чиқдим, кўчада сайр қилиб юриб, нашриёт эшигига келиб қолибман. Адабий таҳририятда икки киши бор эди – муҳаррир дўстларимдан бири ва корректор қиз. Мен беихтиёр саломлашдим, беихтиёр саволга жавоб бердим; қиз менга ёнлаб турарди, мен унинг узун майин киприкларига боқдим. Улар худди тунги капалак қанотидай кўтарилиб-тушарди… Мен яна қарадим: капалак яна қанотларини ёзди. Кўзини пирпиратди… ва мен ушбу оний лаҳзани аранг илғай олдим. Мана сизга мангуликнинг иккинчи чегараси, ибтидолар ибтидоси! Айни шу эмасми лаҳзанинг жонли образи… кўз очиб-юмгулик лаҳза? Ва илк калит банд, мени узоқ қийнаган, уни топиш амримаҳол мўъжиза, худди ҳаводан моддий нимарса ҳосил қилишдай туюлган тансиқ банд тўсатдан ўз оёғи билан келди ва худди байрамда отиладиган мушак каби менинг тасаввурим осмонида портлади”[6].

Ушбу сўзлар ғоят ноёб далиллар бўлиб, уни ёзиб олган Александр Наумовдан миннатдор бўлишимиз лозим. Бунда аллома ўзи яратган муаззам шеърнинг куртакланиш онларини, таъбир жоиз бўлса, бадиий эмбрионини кўрсатмоқда. Масала ечимининг (шеър таҳлили ҳам масала, Низомий Ганжавий ёзганидек, шарҳи сухан бештар аз сухан, яъни сўзнинг шарҳи сўзнинг ўзидан каттароқ), илмий аниқ калитини бермоқда. Фақат бу калитни шеърнинг дил қулфига солиб, назокат билан бураш қолади, холос.

Шоирнинг тасаввур осмонида портлаган илк бандга назар солсак, кўрамизки, шеър икки ҳодиса қиёсидан бошланади: “Ғунча очилгунча ўтган фурсатни Капалак умрига қиёс этгулик…” Юқорида келтирилган суҳбатдан биламизки, аллома ҳодисанинг иккинчи соҳилини бежиз изламаган. Агар қиёсланувчи нуқта, махраж – Лаҳза топилмаса, умуман “Вақт” шеъри учун қиёс принципи етакчи принцип сифатида кашф этилмаса, шеър туғилмаган, дунё юзини кўрмаган бўларди. “Қиёсга сиғмас таққос” (болаларнинг катта шоири Т.Адашбоев шеъридан мисра) дейилганидек, ялпи қиёс “Вақт” шеърининг структур яхлитлигини таъминлайди, унинг бадиий-структур қиёфасини тайин этади. Шеърда доминант сўз ва доминант тушунча – лаҳза. Унда қадам-бақадам лаҳза ва унга маънодош сўзлар фурсат, нафас, дам, он, секунд узоқ вақтга (мангулик, чексизлик қадар), бақамти қўйилиб, лаҳзанинг қадр-қиммати (“Бир оннинг баҳосин ўлчамоқ учун, Олтиндан тарозу, олмосдан тош оз”) шундай қуйма мисраларда таъкидлана боради. Поэтик фикр тантанаси, апофеоз охирдан олдинги бандда юз кўрсатади:

Ҳар лаҳза замонлар умридек узун,
Асрлар тақдири лаҳзаларда ҳал.
Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун
Қудратли қўл билан қўяйлик ҳайкал.

Лаҳза учун қўйилган ҳайкални лаҳзага қўйилган ҳайкал деб ҳам талқин қилиш мумкин. Лаҳзага ҳайкал қўйиш уни тўхтатишга уриниш, ҳеч бўлмаса, шунга илинж демакдир. Ушбу нуқтада “Вақт” шеъри инсониятнинг буюк бадиий обидаларидан бўлмиш Гётенинг “Фауст” трагедияси билан фикр-ғоя жиҳатидан кесишади. Фаустнинг Мефистофель, иблис билан тузган шартномаси айнан лаҳзага оид эди:

Агар мен бир онни улуғлар бўлсам,
“Тўхта, эй сония!” – деб айтсам агар,
Сени тутқунингман майли ўша дам[7].

Икки ўртадаги кесишув нуқтадан маъно чиқариш махсус илмий изланишлар мавзусидир. Лекин бир фикрни айтиш жоиз. Нега Мефистофель, иблис ўзига ишонган ҳолда бундай шартномага журъат қилади, у инсон, яъни Фауст ҳеч қачон лаҳзани (аслиятда Der Augenblick, яъни лаҳза) улуғламайди, тўхта, эй сония деб айтмайди, яъни ҳаётдан шу даражада маънавий лаззат топа олишига ишонмайди, шекилли. Дастлаб бунга Фаустнинг ўзи ҳам ишонмайди. Гётенинг реалист санъаткорлиги шундаки, асар охирида унинг Фаусти бундай бахтга (бахтли онга) тўлиқ эришмайди, у фақат инсон қачондир етиши мумкин бўлган бахтли онларни тасаввур қилибгина, яъни насия тариқасида дейди:

Ўшал сонияни сезиб олдиндан,
Энг олий лаҳзада турибман бу дам[8].

“Вақт” шеърида эса “Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун” ҳайкал қўйиш даъват этилади. Бу инсонни тинимсиз ижодга, яратишга, лаҳзани бўйсундиришга ундаш демакдир. Бинобарин, инсон яратган буюк маънавий обидалар ушбу “энг олий лаҳзада” дунёга келган ва ўткинчи, чопағон вақтга қўйилган собит ҳайкаллар эмасми?

2

Шеърнинг ички оламига янада чуқурроқ киришга имкон берадиган бир ҳолат бор. Бу асар яратилган пайтда ҳокими мутлақ бўлган, шу боис шеърга суқилиб кирган Сталин номи билан боғлиқ.

“Вақт” шеърининг илк нусхасида Сталин сўзи икки карра учрайди. Жами ўн беш банд, олтмиш мисрадан иборат шеърнинг дастлаб 7-бандида, сўнг 14-бандида. Кейинги ўринда бу сўз бир оз ножўя ишлатилганидек туюлади: “Ҳар лаҳза Сталин умридек узун…”. Бу балки Сталин тириклигида ўзини оқлар, лекин шеър ёзилганидан етти ярим йил ўтиб “халқлар отаси” вафот этади, у бор-йўғи (абадиятга нисбатан, албатта) етмиш тўрт йил умр кўрганини эътиборга олсак, абадият томон интилаётган “узун” сўзи бу ўринда анчайин ҳайф экани аниқ бўлади. Шунинг учун Шоирнинг ўзи Сталин сўзи ўрнига бандга ва шеърга узукка кўз қўйгандек ярашган “замонлар” калимасини қўйиб, асар потенциясидаги асл маънони гўё қайта тиклайди. Шу жойда Сталин замонлар олдида ким бўлибди, дегинг келади.

3."Ota Goriot" romani butun 1835 yildagi kabi Balzak ijodiy taraqqiyotida yangi bosqichni ko'rsatadi. Inson hayotining eng katta fojialari kundalik hayotning tashqi jabhasi orqasida yashiringan.

"Ota Goriot" bir qahramon hayotining hikoyasi emas - bu jamiyatning ma'lum bir rivojlanish davridagi hayotidan bir parcha. "Ota Goriot" romani "Inson komediyasi" siklida asosiy romanga aylandi: aynan unda oldingi va keyingi asarlarning 30 ga yaqin qahramonlari birlashishi kerak edi.

Demak, romanning mutlaqo yangi tuzilishi: ko'p markazli, polifonik. Markazlardan biri Goriotning otasi qiyofasi bilan bog'liq bo'lib, uning hikoyasi qirol Lir taqdirini eslatadi: Goriot butun boyligini qizlariga berib, Anastasini olijanob graf de Resto sifatida, Delfinni esa eng boy bankir Baron Nucingen sifatida beradi. , va ular otalaridan xijolat tortadilar, undan yuz o'giradilar, hatto uning dafn marosimiga ham kelishmaydi, faqat gerbli bo'sh vagonlarni yuborishadi. Goriot ota - romanning markaziy qahramoni. Uning prototipi Shekspirning “Qirol Lir” asari bo‘ldi.“Davolab bo‘lmaydigan ota”, uning “boshida bitta tuberkul – otalik tuberkulasi” bor. U dunyoni faqat qizlariga bo'lgan munosabati prizmasi orqali idrok qiladi, faqat ularning xohish-istaklarini amalga oshirish uchun yashaydi. O'ziga xos "Otalik sevgisining Masihi".

Rastignac uchun mumkin bo'lgan boshqa yo'l taniqli shifokor Bianchon tomonidan ifodalanadi. Bu halol mehnat yo'li, lekin muvaffaqiyatga juda sekin olib boradi.

Uchinchi yo'lni unga viskontessa de Bossean ko'rsatadi: sha'ni, qadr-qimmati, olijanobligi, sevgisi haqidagi romantik tushunchalardan voz kechish, o'zini pastkashlik va beadablik bilan qurollantirish, dunyoviy ayollar orqali harakat qilish, ularning hech biriga berilmaslik kerak. . Vikontessa bu haqda og'riq va istehzo bilan gapiradi, u o'zi bunday yashay olmaydi, shuning uchun u dunyoni tark etishga majbur bo'ladi. Ammo Rastignac bu yo'lni o'zi uchun tanlaydi. Romanning ajoyib yakuni. Goriotning baxtsiz otasi Rastignacni Pere Lachaise qabristoni joylashgan tepalikning balandligidan dafn etib, uning oldida yoyilgan Parijga qarshi chiqadi: Endi kim g'alaba qozonadi: men yoki siz! Va jamiyatga o'z e'tirozini bildirib, u birinchi navbatda Delfin Nucingen bilan kechki ovqatga bordi "(Goriotning kenja qizi). Ushbu finalda barcha asosiy hikoyalar bir-biriga bog'langan: aynan Goriot otasining o'limi Rastignakni o'z yo'lining yakuniy tanloviga olib boradi, shuning uchun roman (o'ziga xos tanlov romani) tabiiy ravishda "Ota Goriot" deb nomlanadi. .

Romanning yaratilish tarixi Balzakning o'z vatandoshlari hayotini tasvirlashi kerak bo'lgan hikoyalar tsiklini yozishi haqidagi g'oya bilan bog'liq. Asar insholar turkumidagi birinchi asar bo‘lib, so‘ngra “Inson komediyasi” nomli to‘plamga birlashtirildi. Onore de Balzak bu asarni qachon yozgan? "Ota Goriot" 1832 yilda yaratilgan, ammo nashr faqat ikki yildan keyin bo'lib o'tdi. Bu davrda daho tasavvurida fransuz jamiyatining real hayotini, yozuvchi zamondoshlarining intilish va intilishlarini ko‘rsatishi kerak bo‘lgan hikoyalar yozish rejasi tuzildi. Onore de Balzak o'quvchiga nimani etkazmoqchi edi? “Ota Goriot” inson boshidan kechiradigan oddiy tuyg‘ular, jumladan, xolislik, o‘zgalarni kamsitish hisobiga o‘z ambitsiyalarini qondirish, cheksiz zavq-shavqlar qatoriga patologik intilish kabilarni ko‘rsatadi.

Voqealar Parijda bo'lib o'tadi, bu shaharda, muallifning fikricha, odamlardan hamma insoniy narsalarni oladi, ularda faqat ehtirosli va to'yib bo'lmaydigan istaklar qoladi. "Ota Goriot" ning qisqacha mazmuni sizga asarning asosiy g'oyalari bilan tanishish, unga minimal vaqt sarflash imkonini beradi.

Roman voqealari o‘quvchini Parij chekkasida joylashgan kichik pansionatga olib boradi. Unda yashovchi odamlar juda farq qiladi, lekin ularni bir narsa birlashtiradi - omad ularga uzoq vaqtdan beri yoqmaydi.

Muassasa mehmonlari orasida juda yomon xarakterga ega bo'lgan keksa odam yashaydi. Hech kim uning qizlarining baxtli kelajagi uchun astoydil harakat qilayotgan qashshoq zodagon ekanligiga shubha qilmaydi. Uning pansionatdagi sherigi Rastignac, bu haqda tasodifan bilib qolgan yagona odam. Bu kashfiyot yigitning baxtsiz chol haqidagi fikrini butunlay o‘zgartiradi. "Ota Goriot" ning qisqacha mazmuni asosiy voqealar kvintessensiyasini va asar tahlili uchun ahamiyatli belgilar tavsifini o'z ichiga oladi. Ba'zida qisqaroq hikoyaning yordamiga murojaat qilish kerak bo'ladi, masalan, imtihon paytida juda ko'p ma'lumot mavjud bo'lganda. Bunday vaziyatlarda “Ota Goriot”ning qisqacha mazmuni bir necha soniya ichida muallifning fikr yo‘nalishini, shuningdek, asarning asosiy g‘oyalarini tushunish imkonini beradi.Asarda asosiy va ikkinchi darajali belgilar juda ko'p. Ushbu bobda biz buyuk Onore de Balzak ijodidagi muhim qahramonlarni ko'rib chiqamiz. Shubhasiz, “Ota Goriot”ning qisqacha mazmuni o‘quvchiga roman qahramonlarining ichki dunyosini tushunish va tasavvur qilish imkonini qisman beradi, lekin tasvirni yanada to‘liqroq qilish uchun har bir qahramonning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratish lozim. "Ota Goriot" asarida nimasi diqqatga sazovor? Ushbu adabiy asarning qahramonlari muallif tomonidan eng mayda tafsilotlarigacha, odatlar va xotiralargacha o'ylab topilgan.

Bosh qahramon, deb atalmish Papa Goriot, davolab bo'lmaydigan va jim va jinnilikda yumshoq. Biroq, u baxtsiz otadan faqat o'yin-kulgi uchun moddiy yordam olish uchun foydalanadigan qizlarini chin dildan yaxshi ko'radi.Eugene de Rastignac, viloyatlardan kelgan talaba. Romanning boshida u ta'lim olish, ota-onasiga foyda keltirishdek sof yoshlik umidida edi, lekin u yuqori jamiyatga kirganidan so'ng, u hayotiy ustuvorliklarini butunlay o'zgartiradi va Parij jamiyatining "qaymog'iga" ergashib, buzuqlikka berilib ketadi. . Vaqt o'tishi bilan u Goriotning ikkinchi qizi, go'zal baronessaning sevgilisiga aylanadi. Rastignac - qariyaga ozgina bo'lsada hurmat va rahm-shafqat ko'rsatadigan yagona odam.Delfin de Nucingen Goriotning to'ng'ich qizi bo'lib, u ancha badavlat odamga uylangan, ammo uni ochiqchasiga aldaydi, ammo xuddi o'zi kabi.Anastasi de Resto - keksa Goriotning kenja qizi, grafga uylangan.Votrin - Goriot va Rastignacning xonadoshi. Agar asar obrazlarini sinchiklab tahlil qilsangiz, romandagi ko‘plab qahramonlarning ikkiyuzlamachiligi va ikkiyuzlamachiligini juda aniq kuzatish mumkin. Ammo Votrin, garchi u romandagi dunyo yovuzligining timsoli bo'lsa ham, hech bo'lmaganda halol. Bu sobiq mahkum, boshqa odamlarning hayoti bilan o'ynaydigan juda xavfli odam. Qahramonlari juda mahorat bilan tasvirlangan “Ota Goriot” asarida bu jinoyatchi o‘zi ochiqdan-ochiq nafratlanadigan ochko‘z va insofsiz qo‘shnilar fonida unchalik yomon ko‘rinmaydi.Vicomtesse de Beausean - Rastignacning qarindoshi, u etuk bo'lmagan yoshni yuqori jamiyatga kiritadi va shu bilan uni yiqilishga undaydi.Voke pansionat egasi, ellik yoshli beva ayol. Bir marta bir ayol Goriotga uylanmoqchi edi, lekin rad etildi. Shundan so'ng u bosh qahramonga dushman bo'ldi. Uning nafratlanishi kuchaydi, chunki uning zohiriy halokat belgilari namoyon bo'la boshladi.Ota Goriotning xususiyatlari

Qahramon o'zini o'zi va qizlari o'rtasida sodir bo'layotgan voqealarni tahlil qilish imkoniyatidan butunlay mahrum qiladigan otalik muhabbatini aks ettiradi. Qizlarning shunday ulg'ayishiga aynan o'zi sababchi bo'lganiga shubha yo'q. Uning beparvo sevgisi shunday fojiali yakunga olib keldi. Muallifning ta’kidlashicha, odamlarga shodlik va baxt baxsh etuvchi ajoyib tuyg‘u baribir aqlga bo‘ysunishi kerak.

Sevgi - o'ldirishi mumkin bo'lgan dahshatli qurol, chunki romanda aynan shunday bo'lgan. Otalik tuyg'usi, o'lchovni bilmasdan, qahramonning qizlaridagi barcha insoniy narsalarni o'ldirdi. Ota Goriotning xarakteristikasi bu xarakterga tanqidiy nazar tashlamasdan amalga oshirilmaydi. Keyinchalik romanni tahlil qilgan mutaxassislar muallifni o'ylamasdan sevgi haqiqati bilan qoraladilar va bu g'ayritabiiy, patologik tuyg'u ekanligini, aksincha, aqldan ozganga o'xshaydi.Goriot ota” romanida o‘quvchi o‘zi uchun nimani o‘rganishi mumkin? Ushbu ishning tahlili oiladagi munosabatlarni qayta ko'rib chiqishga imkon beradi. Bir tomondan, ajoyib ta'lim yoki qadimgi aristokratik oilaga mansubligi bilan maqtana olmaydigan mehribon ota, ota-ona sevgisining idealini ifodalaydi. Boshqa tomondan, otasi ularni muvaffaqiyatli turmushga chiqarishi bilanoq, qahramonning qizlari shosha-pisha undan yuz o'girishdi. Roman oxirida qahramon vafot etadi, lekin aslida u hikoya boshida o'lgan edi, chunki u o'zini o'z farzandlariga izsiz berdi. Asarning yakuni fojiali va psixologik jihatdan og‘ir: o‘lim to‘shagida yotgan Goriot qizlarini qarg‘amaydi, aksincha, kechiradi, duo qiladi. Farzandlarining ulkan pragmatizmini tushunib, ularni ayblay“Goriot ota” romanida o‘quvchi o‘zi uchun nimani o‘rganishi mumkin? Ushbu ishning tahlili oiladagi munosabatlarni qayta ko'rib chiqishga imkon beradi. Bir tomondan, ajoyib ta'lim yoki qadimgi aristokratik oilaga mansubligi bilan maqtana olmaydigan mehribon ota, ota-ona sevgisining idealini ifodalaydi. Boshqa tomondan, otasi ularni muvaffaqiyatli turmushga chiqarishi bilanoq, qahramonning qizlari shosha-pisha undan yuz o'girishdi. Roman oxirida qahramon vafot etadi, lekin aslida u hikoya boshida o'lgan edi, chunki u o'zini o'z farzandlariga izsiz berdi. Asarning yakuni fojiali va psixologik jihatdan og‘ir: o‘lim to‘shagida yotgan Goriot qizlarini qarg‘amaydi, aksincha, kechiradi, duo qiladi. Farzandlarining ulkan pragmatizmini tushunib, ularni ayblay olmaydi, bundan ham ko'proq, u ularning harakatlarini oqlaydi. Bu baxtsiz odamning bolalariga nima bo'ldi? Ularni buzishda otaning aybi bormi? Uning vafotidan keyin bu haqiqat oydinlashadi. Afsuski, Onore de Balzak Parijda haqiqiy sevgi hurmat qilinmasligini tan olishga majbur bo'ldi - uning o'rnini butunlay boshqa narsa egalladi. Roman muallifi bitta qahramonning lablari bilan ta'kidlaganidek, parijliklarning butun hayoti unvon va pulga qurilgan, bu erda samimiylik fazilat emas, balki yomon shakl yoki hatto illat deb hisoblanadiAsarda ochilgan muammolar nafaqat oiladagi, balki jamiyatdagi munosabatlarga ham ta'sir qiladi. Shuni tushunish kerakki, o'sha davrdagi frantsuz jamiyati juda xilma-xil edi va turli guruhlar o'rtasidagi tafovut shunchalik katta ediki, bir ijtimoiy qatlamdan ikkinchisiga o'tish mumkin emas edi. Muallif ham shu muammoga e’tibor qaratishga harakat qiladi.Goriot ota” romanidagi Rastignak obrazi o‘zida nafaqat ijobiy, balki salbiy fazilatlarni ham o‘zida mujassam etgani, ya’ni o‘quvchi butun roman davomida yigitning dunyoqarashida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni kuzatishi mumkinligi bilan juda dalolatlidir. Ishning boshida u yaqinda ota-onasining uyini tark etgan g'ayratli yosh sifatida taqdim etiladi, ammo Parijga ko'chib o'tganidan beri u bilan sezilarli o'zgarishlar yuz berdi. Albatta, parijliklarning haqiqiy hayoti bilan aloqada bo'lgan Rastignac buni qat'iyan qoralagan davr bor edi. Biroq, ish oxirida u bilan muhim metamorfozlar sodir bo'ladi. Bu yosh yigit o'z bekasining erini o'ldirish g'oyasi bilan kelganida eng aniq namoyon bo'ladi.