Бадиий матн ва унинг лингвокультурологик хусусиятлари

Бадиий матн ва унинг лингвокультурологик хусусиятлари
Замонавий лингвокултурология тил ва маданиятнинг ўзаро таъсири жараёнида шаклланадиган лингвистик белгиларнинг маданий семантикасини ўрганиш тенденциялари билан тавсифланади. Лингвокултурологик ёндашув маданият дунёни аниқлаш ва талқин қилишнинг энг универсал воситаси сифатида тилда ўзининг маъносини мужассамлаштиради, тил эса умумий маданий қадриятлар захирасини сақлаш ва узатишга ҳисса қўшади.
Маълумки, адабий жараён маданият ва санъатнинг ажралмас қисмидир: адабий матн доимо маълум бир маданий контекстда мавжуд бўлиб, уни шакллантиради. Адабий асарнинг маданий жиҳати бадиий дунё билан маданият олами ўртасидаги ўзига хос “кўприк”дир. Шу билан бирга, бадиий матн маданият ривожига ҳисса қўшади, унга янги йўл, йўналиш беради, уни янгича маънолар, қарашлар, изланишлар билан тўлдиради. Ҳар қандай матн белгилар тизимидан иборат бўлиб, боғлиқлик, чегараланиш, яхлитлик, интертекстуаллик, устуворлик ва бошқалар каби муҳим хусусиятларга эга.
Бадиий матн филологик таҳлилнинг асосий объэкти бўлиб, у (матн) барча матнларга тааллуқли бўлган шу хусусиятларга эга, лекин ўз композициясида бир қатор ўзига хос хусусиятлар билан ажралиб туради. Бадиий матннинг матн ичидаги воқелиги (экстраматнга нисбатан) ижодий хусусиятга эга, яъни уни муаллиф ўз тасаввури ва ижодий кучи билан тузади (яратади). У шартли, баъзан эса хаёлий характерга эга. Бадиий матнда шу тарзда яратилган олам воқелик билан бевосита эмас, балки билвосита (билвосита) боғланади. У, бир томондан, воқеликка мос равишда, иккинчи томондан, муаллифнинг ўзига хос қарашлари ва мулоҳазалари билан узатилади. Бадиий матннинг ана шу ўзига хослигини билдириш учун матн ички дунёсининг шартлилигини, бадиийлигини, воситачилигини кўрсатувчи, оғзаки воситаларнинг турли объектлари, макон ва замонни қамраб олган, баён қилиш жараёнига қадар чўзилганлигини билдирувчи бадиийлик атамаси қўлланилади.
Бадиий матнни филологик таҳлил қилишда фазо-вақт узлуксизлиги тушунчаси жуда муҳим ўрин тутади: Гап шундаки, макон ва вақт адабий асар яратишнинг конструктив тамойиллари ҳисобланади. Бадиий вақт эстетик воқеликнинг борлиқ шакли, дунёни билишнинг алоҳида усулидир. Бадиий матннинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, адабиёт анъанавий ўзгарувчан санъат сифатида қаралади. Санъатнинг ушбу турининг ўзига хослиги бадиий вақтни моделлаштириш хусусиятларини белгилайди.
Тил маданиятдаги нарсаларни шунчаки номламайди, уни шунчаки ифода этмайди, балки унинг ўзида ҳам ривожланади. Айнан шу тил ва маданиятнинг ўзаро таъсири лингвокультурологияда ўрганилади. Маданиятда рамзий, мажозий маъно касб этган ҳамда шеърий ва насрий бадиий матнларда ифодаланган тил бирликлари лингвокультурология фанининг предмети ҳисобланади. Лингвокультурологиянинг мақсади тил бирлигининг орқасида турган ва тилнинг юзаки тузилмаларини уларнинг чуқур моҳияти билан боғлаш имконини берадиган маданий фонни кўришга ёрдам беришдир.
Матнни дингвокультурологик таҳлил қилиш, ўрганилаётган тил мамлакати маданиятига чуқурроқ кириб боришга, маълум тил бирликлари маъноларни англашга, маълум маданиятнинг қадрият йўналишлари ва сценарийларини тушунишга ёрдам беради ва натижада ушбу маданиятда мавжуд бўлган дунё манзараси ҳақида тасаввур пайдо бўлади. Бадиий матн таҳлилининг лингвокултурологик жиҳатларидан бири, матнни маданият ҳодисаси сифатида кўриб чиқиш ва маданий маълумотларни лингвистик белгида ва бутун матнда идрок этишдир. Матн ғоялар, маънолар ва маданий доимийликларнинг омборидир. Лингвомаданий таҳлил маданий маълумотларни ўз ичига олган лингвистик ва нутқ бирликлари ҳақида фикр юритиш қобилиятини шакллантиришга ва лингвомаданий компетенцияни шакллантиришга ёрдам беради..