Badiiy obraz va obrazlilik

Tasavvur badiiy kashfiyotning hal qiluvchi faktori bo’lsa-da, niyatning amalga oshishida aql ham jonli ishtirok etadi, boshqacha aytganda, materialga ongli munosbat hammavaqt zaruratdir.

Qayerda faqatgina tasavvur yoki faqatgina aqlga e’tibor qaratilsa, o’sha yerda ijodning bir tomoni alohida qimmat kasb etadi va umuman olganda, avlodlar didini qoniqtirmaydi. Faqatgina ikkala tomon bab-barobar tamoyilga ega bo’lgandagina – to’g’ri yo’l topilgan bo’ladi. Shuning uchun ham Shiller “Tasavvur aql bilan birlashganda shoir-san’atkorni yetishtiradi”, - deydi. Ha, tasavvur faqatgina aql ishtirokida haqqoniylik kasb etadi.

Gyotening aytishicha, mazmun tasavvurning ichki tajribasidan bevosita va erkin oqib chiqsa, shaklni voqyelik ta’sirida aql kashf etadi. Ularning ikkalasi birlashadi, bu o’zaro birlashish yaxlit va go’zal bo’lishi uchun – u tahlil qilinishi, anglanishi shartdir.

Go’yo yozuvchida ikki qiyofa birlashadi: biri fikr-g’oya bilan mahliyo bo’lgan san’atkor, ikkinchisi “Buni qilish kerak, undan qochish kerak” deb fikr beruvchi tanqidchi.

Lekin tasavvur bilan aqlning vazifasi turlichadir. Agar tasavvur – ijodiy kuch bo’lsa, xotira va tajribaning turli vositalarini guruhlashtirib yangilik yaratsa, bu ideal voqyelik talablariga javob bersa, aql tasavvur yaratayotgan ishni nazorat qiladi, uning butunligini va qismlarining garmonik birligini ta’minlashga xizmat qilmaydigan ortiqchaliklarga barham beradi.

Demak, aql boshqaradi, hal etadi, izlaydi, rad etadi, lekin tasavvur yaratgan narsani tamoman buzmaydi. Aql tasavvurning maslahatchisi bo’ladi. U ongli faktor sifatida – san’atkor didi vazifasini o’taydi. Didni tarbiya asosida olish mumkin, uni yaxshilash yoki turli estetik qarashlar orqali buzish ham mumkin. Shuning uchun ham did tasavvurni to’diradi, talant tabiatining umumiy belgisiga aylanadi.

“... har bir yozuvchi o’zi uchun tanqidchi ham hisoblanadi, - deb yozadi Pirimqul Qodirov “O’ylar” kitobida. – Go’yo uning yarmi yozuvchi bo’lib yozsa, yarmi tanqidchi bo’lib, qanday yozayotganini aytib turadi, har bir asarini kitobxondagi ehtiyojlar, adabiyotdagi talablar va avtorning yuragidagi niyatlarining toshi bilan tortib qabul qiladi” . Demak, avtor o’zining yaratgan asarinigina emas, balki o’zini ham ob’ektivlashtirishi lozim degan haqiqatni – badiiy ijodning qonuniyatlaridan birini to’g’ri ko’rsatadi. Bir vaqtning o’zida ham ijod qilish, ham nazorat qilish hodisasini S.Ahmad ham asosli ta’kidlaydi: “Xullas, men “Ufq”da birovga o’xshamaslikka harakat qilganman. Yozayotgan har bir jumlani, shu rostmi, birov o’qisa ishonadimi, deb o’zimdan-o’zim so’rab yozganman. Birorta yozuvchining kitobidagi tasvir, birorta o’xshatish beixtiyor kirib qolmasligini kontrol qilib turganman”.

Ko’rinayaptiki, asar yaratish jarayonida yozuvchining ongi ikkiga bo’linadi: u (avtor) yaratuvchi, u (o’quvchi) baholovchidir. Ana shu yaratuvchanlik va baholovchilik holatlarining mutanosibligi asarning ta’sir kuchini ta’minlaydi. Agar birinchi holat-yozuvchining ijod jarayonida o’zganing (obrazning) “terisiga kira bilishi”ga, uning ruhi bilan yashay olishiga va voqeaning ishtirokchisiga aylanishiga olib kelsa, ikkinchi holat – obrazni o’zidan ajratishiga, unga sal uzoqroqdan razm solishga imkon beradi.

Aytmoqchimizki, yozuvchi tasvirlanayotgan voqyelik ichida, qahramon shaxsida yashar ekan, u hyech vaqt o’zligini (yaratuvchi shaxsligini) yo’qotmasligi kerak. Chunki yozuvchi tasvirlanayotgan personaj emas, u personajning hamma kechinmalarini aslida boshidan kechirgan ham emas. Lekin yozuchida personaj yuragini o’z qalbiga joylab olmoq san’ati, inson psixikasini, his-hayajoni va iztiroblarini tasvirlay olish qudrati bor.

Ham yaratish, ham baholash holati izchil bo’lishi uchun ijod jarayonida yozuvchiga osoyishtalik va ruhiy tiniqlik kerak. Agar charchash, toliqish natijasida xayol har yoqqa olib qochar ekan, u diqqatini bir markazga to’play olmaydi. Agar u kuchli hayajon, iztirob, kechinma ta’sirida ekan, u bu holatlarni to’liq sezadi, his qiladi, lekin qog’ozga tushira olmaydi. Bu o’z navbatida qahramonlar hatti-harakatlarini, qalb kechinmalarini yetarli baholay olmasldikka olib keladi. L.Tolstoy ta’biri bilan aytganda, yozuvchi “dilidagi tanqidchi” uyg’onmaydi.

Xullas, tasavvur materialni bunyod etadi, hissiyot uni harakatga soladi, aql esa boshqarish va nazorat qilish vazifasini o’taydi...

1 В.Г.Белинский. Адабий орзулар, Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977, 101-бет.

1 А.Улуғов. Адабиётшуносликка кириш, Т., “Университет”, 2000, 14-бет.

1 Ҳ.Олимжон. МАТ, 1 – том, Т., “Фан”, 1979, 244-бет.

1 Л.И.Тимофеев. Основы теории литературы, М., 1959, стр. 53.