Bajardi : 414-18 guruh talabasi Jurakulov Shohrux Toshkent-2023 “Бозор механизми”

Glossary. 

Bozor iqtisodiyoti - tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun - qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. 

Bozor mexanizmi - bozor iqtisodiyotining faoliyat qili- shini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uyg'un- lashtirishni ta'minlaydigan dastak va vositalardir. 

Bozor - ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar (sotuv- chilar va xaridorlar) o'rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo'ladigan munosabatlar yig'indisidir. 

Xulosa.
1. Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar va pul munosabat- larining rivoji natijasida vujudga keladi.

2. Bozor munosabatlarining subyektlari bir-biri bilan bog'liq va o'zaro aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo'ladigan daromadlar va harajatlar oqimini shakllantiradi. 

   
   

3. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o'z maqsad va manfaatiandan keiib c'niqib mustaqil ч^а|и1 ч^Ьи! qiladi. Aynan xo'jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko'rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o'z rivojlanishining tabiiyrevolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi. 

   
   

4. Bozor iqtisodiyoti - murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo'lib, birlashgan, o'zaro bog'langan va birgalikda harakatlanadigan bir qancha tarkibiy unsurlarni o'z ichiga oladi. 

   
   

5. Bozor iqtisodiyotining normal amal qilishi uchun uning infratuzilmasi shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko'mak berishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir. 

   
   

6. Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki, ularni bozor yordamida hal etish mumkin emas yoki ehtimoli kam. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat ularni o'z zimmasiga olishi yoki bo'lmasa mavjud muammolarni hal etilishi uchun shart- sharoit yaratib berishi kerak. 

   
   

Илм майдони жуда кенг. Ундан қанчасини босиб ўтмайлик, ҳали олдинда катта йўл бор эканлигини яхши тушунамиз. Зеро, бир неча йил олдин кашф этилган компьютер, интернет бугунги кунда ҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланиб улгурган бўлса, бир неча йилдан сўнг вақт машинасида келажакка ёки ўтмишга сайр қилсак, сира ажабланмаймиз. Шунингдек, замонавий инновациялар янгиларига асос бўлмоқда. Краудсорсинг ва краудфандинг шулар жумласидан. Бугунги кунга келиб ривожланган давлатларда Краудсорсинг технологияси жуда оммалашган ва кўплаб машҳур компаниялар ушбу технология асосида янги товарларни ишлаб чиқармоқда
.Аммо, қуёш шарқдан кўтарилгани сингари, бой меросга эга мамлакатимизда Краудсорсинг азал-азалдан анъанага айланиб келган қадриятимиз замирида шакилланган, яъни оддий халқ тили билан айтганда ҳашардир. Умумхалқ ҳашарларида барча битта мақсад сари, яъни атроф муҳитни озодалаштириш, табиатни асраш учун бирикади. Краудсорсинг технологиясининг асосий мақсади ҳам мавжуд муаммони биргаликда ҳал этишдир. Бунга мақол ила мисол келтирадиган бўлсак, “Кўпдан қуён қочиб қутилмас”. Шу хусусиятларига кўра Краудсорсингни иккита котигоряга ажратиш мумкин. Яъни, ҳаётий соҳада (бизнес, ижтимоий ҳаёт, сиёсат) ва муаммонинг ечими (маҳсулот ва контент яратиш, овоз бериш, ечим излаш, ахборот ва фикрларни йиғиш, қўллаб-қувватлаш хизмати). Айниқса, Краудсорсинг технологияси бизнесдаги ва бизнисмен олдидаги у ёки бу муаммони ечишга ёрдам беради.
Краудсорсинг маъноси (инглизча crowdsourcing, crowd – “омма” ва sourcing – “ресурсидан фойдаланиш”) – оддий инсонларнинг яратувчанлиги, тажриба ва билимларига асосланган ҳолда муаммоларни ҳал этиш ва янги брендларни яратишдир. Краудсорсинг технологияси ёрдамида инсон ресурсидан фойдаланиб бизнес, ижтимоий ва сиёсий муаммоларга ечим топиш мумкин. Илк бора 2003 йил Луис фон Ах (Luis von Ahn) жамоаси билан биргаликда “инсонлар ҳисобига” яъни, компьютер бажара олмайдиган ишларни жамоавий осон ва тез бажариш мумкин эканлигини Краудсорсинг тушунчаси орқали амалётга татбиқ этади. Кейинчалик, 2006 йилга келиб “Wired” журнали мухбири Джефф Хау (Jeff Howe) ўзининг “Краудсорсингнинг ўсиши” (Восход Краудсорсинга, The Rise of Crowdsourcing) деб номланган мақоласида бу тушунчага таъриф беради. Шу тариқа Краудсорсинг жамоатчиликка татбиқ этилади.
2. “Краудсорсинг ва краудфандинг: бизнес учун янги имкониятлар” мавзуси бўйича ВЕЕН диограмма ва балиқ скилетини бажариш.

1

2000 yildan beri AQShda siyosiy maqsadlarda Internet orqali mablag 'to'plash uchun kaundfunding keng qo'llanilmoqda. 2008 yilda Barak Obama dastlabki saylovlar paytida ikki milliondan ortiq odamdan atigi 272 million dollar yig'di - bu katta miqdordagi hissalar edi [14].
2011 yil oxirida Belorussiyada MaeSens krossfunding platformasi ishga tushirildi. [15] Uning maqsadi ijodiy va ijtimoiy loyihalarni, jumladan, bolalar uchun shoshilinch davolanishga muhtoj bolalar uylarini qo'llab-quvvatlash, shuningdek, uysiz hayvonlarga yordam berish. Ikki yarim yillik faoliyati davomida ushbu maqsadlar uchun 2,5 milliarddan ko'proq Belarus rubli (250 ming AQSh dollaridan ortiq) o'tkazildi. [16]
2013 yilda TOR tarmog'ida yuqori lavozimli mansabdor shaxslarning o'ldirilishini moliyalashtirish uchun xoldingfunding platformasi yaratildi. Nisbatan katta miqdordagi mablag '(75000 AQSh dollaridan ko'p bo'lmagan) faqat Fed rahbari Ben Bernanke va AQSh prezidenti Barak Obamaga qarshi (tegishli ravishda 124 va 40 bitkoinlar) [17] to'plangan, ammo bu sayt firibgar emasligiga kafolat yo'q edi.
2014-yil yozida Zack Braun Kickstarter platformasida kartoshka salatini tayyorlash uchun 55 492 dollar pul to'plashga muvaffaq bo'ldi, bu krossfunding tarixidagi eng muvaffaqiyatli komik loyihalardan biridir. [18]
Tankfunding yordamida bosh qahramonning prezidentlik kampaniyasi uchun pul "Xalqning xizmatkori" (telekanal 2015) seriyasida to'plangan.

2

Dastlab, maqsad ko'rsatilishi, kerakli miqdordagi pul miqdori aniqlanishi, barcha xarajatlarning hisob-kitobi o'tkazilishi va mablag 'to'plash jarayoni to'g'risidagi ma'lumotlar hamma uchun ochiq bo'lishi kerak.
Kroffunding, shuningdek, korxonaning kichik aktsiyalarini keng investorlarga sotish orqali kompaniyani moliyalashtirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Yaqinda kaundfunding ushbu turi AQSh rasmiylari tomonidan alohida e'tiborga sazovor bo'ldi. Ikkitasixam assosan bir xil xisoblanadiinternet orqali oldi sotti ishlarini rivojlantishishga qaratilgan,
3. natija

3. Иқтисодиёт турларига изох беринг

1. 
   Jahon iqtisodiyoti.
   

Hozirgi davrda innovatsion dasturiy axborot va raqamli texnologiyalar taraqqiyoti, jahon bozorida tovar va xizmatlar bilan erkin savdo qilish hamda onlayn-savdoning kenga­yishi, shuningdek, xom-ashyo va tovar bozorlarining moliyaviy bozorlarga aylanishi, investitsiyaning erkin harakatlanishi, global chuqur mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi jahon iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlamoqda, mehnat unumdorligini oshirmoqda, innovatsion raqobat muhitini kuchaytir­moqda, eng muhimi jahon aholisi daromadlarining keskin o‘sishi­ga asosiy omil bo‘lmoqda.
Jahon iqtisodiyotining istiqboldagi innovatsion rivojlanish yo‘na­lishlarini belgilovchi asosiy omillar hisoblangan fan-texnologiya taraqqiyoti, inson intellektual salohiyati va uning bilim darajasi asosiy iqtisodiy foyda keltirish omili sifatida o‘rtaga chiqmoqda, ilm-fanning rivoji raqamli axborot texnologiyalarini yanada takomillashtirmoqda va texnika taraqqiyotini yuksaltirmoqda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va texnika taraqqiyoti, o‘z navbatida, ilm-fanni yanada eng yangi cho‘qqilarga olib chiqishga zamin yaratmoqda. Aholi orasida texnik ta’limni tizimli targ‘ib qi­lish va onlayn texnologik bilim olishning keng ommalashuvi, zamonaviy innovatsion texnologiyalar yordamida hamda professional standartlar orqali xodimlarning malakasini oshirish, biznes va oliy texnik ta’lim muassasalari o‘rtasidagi yaqin o‘zaro aloqadorlik, shu­ningdek, ilm-fan ustida izlanish, innovatsion texnologiya va yangi materiallarni kashf etishga sarflanadigan mablag‘larning ko‘payishi jahon iqtisodiyotida inson kapitalining salohiyati va rolini jadal o‘stirmoqda, bu esa kapital mablag‘lar foydasini tez oshirmoqda.
Ilmiy muhandislik bilimi asosida qurilgan ilg‘or raqamli axborot texnologiyalarining globallashuvi, insoniyat hayotining barcha jabhalarida raqamli AKTning keng qo‘llanilishi va innovatsion kashfiyotlarning tez tarqalishi, texnologik ishlab chiqarish va xizmat jarayonlarini avtomatlashuvi hamda robotlashuvi (hozirda global ishlab chiqarishning avtomatlashuv darajasi 8 foizni tashkil etmoqda), 3D-printer va Internet orqali bir-biriga ulangan murakkab texnologiyalar va boshqa sanoat robot texnikasining keng qo‘llanishi, sun’iy o‘rgatilgan sanoat aqliy mashina texnologiyasidan unumli foydalanish, shuningdek, raqobatbardosh yangi texnologik ish joylarining tashkil etilishi, eng yuqori malakali texnik-muhandis mutaxassislarni tayyorlash tizimi moddiy-texnik bazasini zamonaviy talablar va standartlariga muvofiq takomillashtirish kabi raqamli texnologiyalarga asoslangan iqtisodiy infratuzilma bazasini qurish hamda innovatsion jarayonlarni rag‘batlantirish uchun kapital mablag‘larni faol jalb etilishi uzoq muddatdagi jahon iqtisodiyoti­ning barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qilmoqda.

2. 
   Milly iqtisodiyot.
   

Barchamizga ma’lumki, o’tmishda O’zbеkiston iqtisodiyoti sobiq ittifoq iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, uni mustaqil milliy iqtisodiyot dеb bo’lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakkahokimligiga, xomashyo ishlab chiqarishga va boy minеral xomashyo rеsurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan, yonilg’i, g’alla va boshqa ko’pgina ishlab chiqarish vositalari, istе’mol tovarlarining ta’minlanishi bo’yicha markazga qaram bo’lgan iqtisodiyot mеros bo’lib qolgan edi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridеk, «O’zbеkiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan»¹ mamlakat edi.
Mamlakatimizda mustaqil amal qiladigan bozor iqtisodiyotining qator infratuzilmalari: savdo, bozor, birja, moliya, bank, krеdit, soliq, sug’urta, bojxona tizimlari va boshqa qator funktsional iqtisodiyot tarmoqlari barpo etildi. 

Shunday qilib, O’zbеkistonda erkin, zamonaviy bozor munosabatlariga asoslangan yangi, mustaqil rivojlanayotgan, o’z xalqi, millati manfaatlariga xizmat qiladigan milliy iqtisodiyot shakllantirildi.

Milliy iqtisodiyot ko’plab o’zaro bog’liq iqtisodiy unsurlardan iborat bo’lgan murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi. Mazkur unsurlar o’rtasidagi amalda tarkib topgan munosabatlarning butun majmui iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini tavsiflab bеradi.

3. 
   Tarmoq iqtisodiyoti.
   

4. 
   Makro iqtisodiyot.
   

Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida iqtisodiyotning o’zaro aloqada va ta’sirda harakat qiladigan sohalari, tarmoqlari, hududiy tuzilmalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo’jalik tizimidir. Makroiqtisodiyot o’z ichiga iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish sohalarini, bank, moliya, sug’urta, soliq, bojxona tizimlarini o’z ichiga oladi.

Makroiqtisodiyot milliy iqtisodiyot bilan birgalikda jahon iqtisodiyotini ham o’z ichiga oladi. Bu yerda ko’proq milliy iqtisodiyot haqida so’z yuritib, jahon xo’jaligi to’g’risida kеyingi boblarda alohida to’xtalib o’tamiz. Milliy iqtisodiyotning asosiy funktsional ahamiyati mamlakat aholisining doimiy ravishda o’sib boruvchi ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishda namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotning mazkur asosiy muammosi naqadar samarali hal etilayotgani makroiqtisodiy tahlil yordamida aniqlanadi. Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – takror ishlab chiqarish jarayonini ob’еktiv ravishda aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan foydalanish asosida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida vujudga kеlgan holatlarni ochib bеrishdan iborat. Bu maqsadga erishishning muhim shartlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

1) asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning holati va harakatini ob’еktiv aks ettiruvchi statistik ma’lumotlarning mavjudligi;

2) mamlakat iqtisodiyotini tahlil qilishda kеng miqyosda va tarixiy jihatdan yondashuv;

3) iqtisodiy tizim salohiyatini haqqoniy ravishda baholamasdan hamda iqtisodiy qonunlarning ob’еktiv amal qilishini bilmasdan turib mamlakat iqtisodiyotiga aralashuv salbiy holatlarni kеltirib chiqarishini anglash;

4) makroiqtisodiy nazariya muayyan mamlakatlarning iqtisodiyotini ob’еktiv ravishda tadqiq etish asosida yaratilishini hamda undan boshqa mamlakatlar amaliyotida o’ta ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkinligini tushunish;

5) ishlab chiqarishni aholi daromadlari va istе’moli darajasini o’stirishga yo’naltirish;

6) aholi daromadlari, siyosiy va ijtimoiy barqarorlik o’sishining yagona manbai bo’lib mamlakatdagi barcha ishchi kuchlarini ish joylari hamda ular daromadlarining oshishi bilan ta’minlovchi milliy ishlab chiqarishning barqaror va samarali o’sishi ekanligini tushunish. 

5. 
   Mikroiqtisodiyot.
   

Mikroiqtisodiyot (yun. μικρός — kichik) — iqtisodiy nazariyaning ayrim bir xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlarni, ularning faoliyati va milliy iqtisodiyotga taʼsirini oʻrganadigan boʻlimi; mikroiqtisodiyot oʻrganadigan asosiy obʼyektlar — uy xoʻjaligi va nisbatan katta boʻlmagan korxonalardir.
Jahon statistikada uy xoʻjaliklariga birgalikda yashovchi kishilar guruhlari yuritadigan umumiy xoʻjalik sifatida qaraladi. Odatda, bunday xoʻjalik oila, yaʼni erkak va ayol nikohiga yoki qonqarindoshlikka asoslangan kichik guruhdir. Uy xoʻjaligi vazifalariga: 1) ishlab chiqarish omillarini (masalan, ishchi kuchini) sotishdan va mol-mulkdan (uy-joy va yerdan ijara haqi, bankka qoʻyilgan pul foizi, aksiya daromadi) daromad olish; 2) uy xoʻjaligini yuritish (yordamchi qishloq xoʻjaligida ishlash, isteʼmol mollari va xizmatlarni harid qilish, oziq-ovqat mahsulotlarni uyda tayyorlash, moddiy va maʼnaviy neʼmatlardan foydalanish); 3) bolalarni tarbiyalash; 4) «tashqi» iqtisodiy aloqalar (davlatga soliq toʻlash, transfert toʻlovlar olish, xorij bilan iqtisodiy aloqalar, shu jumladan, xorijdan pul joʻnatmalari, posilkalar olish) kiradi. Mikroiqtisodiyot oʻrganadigan yana bir manba tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni sotish bilan shugʻullanuvchi xoʻjalik tashkilotlari — korxonalardir. Bunday tashkilotlar jismoniy va yuridik shaxslar (firmalar) egaligida boʻlishi mumkin.
Xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar sirasiga isteʼmolchilar, xodimlar, kapital qoʻyuvchilar, yer egalari, firmalar, umuman, amalda iqtisodiyotning faoliyat koʻrsatishida muhim rol oʻynaydigan har qanday tadbirkor kiradi. Mikroiqtisodiyot quyi boʻgʻinlarda iqtisodiy qarorlar qanday va nima uchun qabul qilinishini, masalan, isteʼmolchilar tovarni harid qilish toʻgʻrisida qarorni qay tarzda qabul qilishini va ularning tanloviga narxnavo va daromadlar oʻzgarishlari qanday taʼsir koʻrsatishini; firmalar ish oʻrinlari sonini qanday rejalashtirishi; xodimlar qayerda va qancha ishlashni qanday hal etishini izohlab beradi.

6. 
   Oilaiqtisodiyoti.
   

Olib borilgan izchil sa’y-harakatlar tufayli muayyan bir oila daromadi ish haqi, nafaqa, stipendiya, mulkdan keladigan foyda, dividend, ijara haqi, tomorqadan tushgan pul kabi manbalardan tarkib topdi. Bu esa, tabiiyki, kishilarning qonuniy yo‘l bilan badavlat bo‘lishiga, yaxshi yashash uchun intilishiga zamin yaratdi. Oqibatda butun jamiyatda umumiqtisodiy o‘sishga erishildi.
Shunday qilib, jamiyatning quvvat olishi oilalar boy bo‘lishidan boshlandi. Natijada, Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, mamlakatimiz iqtisodiy taqdirini o‘z qo‘liga olishga qodir bo‘lgan va milliy manfaatlarga xizmat qiluvchi haqiqiy vatanparvar mulk­dorlar sinfi shakllandi. «Eng muhim vazifa — xalqchil, adolatparvar ja­miyatni vujudga keltirish, degan edi davlatimiz rahbari. Bu ja­miyat poydevorini, eng avvalo, boy va ba­davlat, mehnat qadrini biladigan, ma’naviy sog‘lom va madaniy saviyasi baland minglab va mil­lionlab oilalar tashkil etadi».

7. 
   Korxona yoki firma iqtisodiyoti.
   

qtisodiyotni rivojlantirishning bozor modeli va jamiyat hayotida yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat markazini butun iqtisodiyotning asosiy bўg’ini - korxona tomon siljishi “Korxona iqtisodiyoti” kursining ahamiyati. Kursning ob’ekti, predmeti va vazifasi. Iqtisodiy fanlar tizimidagi kursning ahamiyati va ўrni. Bozor iqtisodiyoti talablariga kўra kurs savollarining mantiqiy tuzilishi va ketma-ketligi. Hodisalarga dialektik yondoshuv, tizimli tahlil, korxona hayotida iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni modellashtirish.

8 .Mintaqaviy iqtisodiyot.

Har qaysi mintaqa iqtisodiyoti — bu korhonalar, banklar, aholi, byudjetlar, hukumat organlari orasidagi qiziqishlarning, pul oqimlarining va munosabatlarning mukammal o’zaro bog’lanishi. Hozirgi paytda umumiy barqarorlikka erishish, mintaqaviy masalalarni hal qilishga zarur harakatlarni topish uchun ushbu tiizimni qoidalarga muvofiq tarzda boshqarishga yuqori talab vujudga keldi. Turli hil biznes tuzilmalari va hukumat o’rtasida mintaqaviy va federal darajada samarali o’zaro ta’sirini amalga oshirish uchun muvofiq ta’lim va malakaga ega mutahassislar kerak.