Bajardi : Qodirova Zilola Amonovna sbxa – 94/21 gurux talabasi Toshkent 2022

Iqtisodiyotning bozor tizimi

Bozor munosabatlarining sub'ektlari iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilardir.
"Bozor iqtisodiyoti" tushunchasiga ko'plab ta'riflar mavjud:
- bozor iqtisodiyoti - xo'jalik yurituvchi subyektlar o'rtasidagi erkin tadbirkorlik, shartnoma munosabatlari tamoyillariga asoslangan iqtisodiy tizim;
- bozor iqtisodiyoti - xususiy mulk va tovar-pul munosabatlari asosida rivojlanadigan ijtimoiy-iqtisodiy tizim;
- bozor iqtisodiyoti - bozorning o'zini o'zi tartibga solish asosida tashkil etilgan iqtisodiyot bo'lib, unda ishtirokchilarning harakatlarini muvofiqlashtirish davlat tomonidan, ya'ni qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati tomonidan bevosita, ijro etuvchi hokimiyat tomonidan esa faqat bilvosita, joriy etish orqali amalga oshiriladi. turli soliqlar, yig'imlar, imtiyozlar va shunga o'xshashlar;
- bozor iqtisodiyoti - erkin tadbirkorlik, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, bozor bahosi, xo'jalik yurituvchi subyektlar o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlar, sub'ektlarning xo'jalik faoliyatiga davlatning cheklangan aralashuvi tamoyillariga asoslangan iqtisodiyot;
- bozor iqtisodiyoti - tovarlar ishlab chiqarish va ularni ayirboshlash orqali ehtiyojlarni qondirishni o'z zimmasiga oladigan iqtisodiyot; qaror qabul qilish mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning vakolati bo’lib, makroiqtisodiy muvozanat bozor mexanizmi orqali va tadbirkorlarning foyda olishga bo’lgan umumiy intilishi tufayli erishiladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda eng keng tarqalgan ta'rif bozor iqtisodiyoti - bu ijtimoiy takror ishlab chiqarishning barcha bo'g'inlari va bosqichlarida bozor munosabatlarining universalligiga va davlat tuzilmalarining tartibga solish funktsiyalariga asoslangan iqtisodiy tizimning sifat holati, faoliyat turi.
Shunday qilib, yuqoridagi ta'riflarni taqqoslash asosida bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari quyidagilardan iborat degan xulosaga kelish mumkin:
- mamlakat xalq xo'jaligida ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikning asosiy ulushi (50% dan ortiq) mavjudligi.
Xususiy mulk huquqi iqtisodiy resurslar egalariga ulardan qanday foydalanishni mustaqil hal qilish imkoniyatini beradi va aynan xususiy mulk egalari undan foydalanishning tanlagan variantlari uchun javobgardirlar. Tadbirkorlik erkinligi va tanlash erkinligi xususiy mulk asosida amalga oshiriladi.
Tadbirkorlik erkinligi xususiy firmaning iqtisodiy resurslarga ega bo'lishi, ushbu resurslardan mahsulot va xizmatlarning ishlab chiqarish jarayonini o'zi tanlagan holda tashkil etishi va ularni tashkilot manfaatlaridan kelib chiqqan holda bozorlarda sotishi mumkinligini anglatadi. Korxona ma'lum bir sohaga kirish yoki undan chiqishda erkindir.
Bozor iqtisodiyoti javobgarlikka tortishning iqtisodiy usullariga asoslanadi va zararni aybdor shaxslar va tashkilotlar tomonidan qoplash tamoyilidan foydalanadi. Zararni qoplash qonuniy iqtisodiy kafolatlar bilan ta'minlanishi kerak. Shu bilan birga, shartnoma shartlariga rioya qilish kerak, ular buzilgan taqdirda turli xil jarimalar va sanktsiyalar qo'llaniladi. Shuningdek, o'z majburiyatlarini buzgan sub'ekt ishonch va ishonchli sherik maqomidan mahrum bo'ladi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyati – iqtisodiy faoliyatning tashqi aralashuvlardan ozod bo‘lishi, xalq qonunlari va xohish-istaklariga bo‘ysunishi iqtisodiy mustaqillikni to‘liq namoyon etish imkonini beradi.
Bozor iqtisodiyotining shakllanishi quyidagilarning mavjudligini nazarda tutadi:
- iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar;
- narxlar. Iqtisodiyotda narx iste'molchilarning xohish-istaklarini shakllantirish va xaridorlarning firma mahsulotiga nisbatan narx sezgirligini aniqlash vositasi sifatida qaraladi.
- talab va taklif;
- musobaqa;
- iqtisodiy izolyatsiya.
Raqobatbardosh bozorlar tanqis resurslarni va ular ishlab chiqaradigan foydani taqsimlashning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti murakkab mexanizmlarning mavjudligini nazarda tutadi, buning natijasida sub'ektlar narxlar, etkazib beruvchilar, iste'molchilar, bitimlar shartlari, raqobatchilar va iqtisodiy tizimning boshqa elementlari to'g'risida ma'lumot olish xarajatlarini o'z zimmalariga oladilar.
Bozor tizimi minimal xarajat bilan maksimal natijaga erishishga intiladi. Bu, shuningdek, raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar iste'molchiga arzon narxda sifatli mahsulotni taklif qilishga harakat qilishlari bilan izohlanadi. Shuningdek, raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar o'z ishlab chiqarishiga yangi texnologiyalarni joriy etishga intiladi va shu bilan ilmiy-texnika taraqqiyoti rivojlanadi.
Bozor iqtisodiyotining ijobiy va salbiy tomonlari ham bor.
Bozor iqtisodiyotining ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy faoliyatni rag'batlantirish muammolari oson hal qilinadi;
- kutilmagan o'zgarishlarga nisbatan tez moslasha oladi;
- texnik taraqqiyotning yuqori sur'atlari.
Kamchiliklari shundaki, fuqarolarni tovar taqchilligidan qutqarish, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni rag'batlantirish bilan birga, iqtisodiyotning bozor tuzilishi boshqa, balki undan ham ko'proq yoki hech bo'lmaganda kam bo'lmagan muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishda ochiq nochorlikni ko'rsatadi.
Bular, birinchi navbatda, jamiyatning pulda ifodalanmaydigan ehtiyojlarini qondirish va ularni samarali talabga aylantirishni o'z ichiga oladi. Hozirgi sharoitda bunday ehtiyojlar juda ko'p. Bu ehtiyojlarni e'tiborsiz qoldirish mutlaqo aqlga sig'maydi. Shu o‘rinda, hech bir xalqning milliy mudofaa tizimi, xalq ta’limi, yagona energetika tizimi, davlat boshqaruvi apparati va shu kabilarsiz mavjud bo‘lolmasligi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Shuningdek, har doim shunday tovarlar va xizmatlar mavjud bo'lib, ularning kundalik hayotida hech kim ularsiz qila olmaydi.Bu tovarlar va xizmatlar "jamoat" deb ataladi va bunday xizmatning vakili, masalan, ko'cha yoritgichi aniqlanishi mumkin. Ko‘chalarni yoritishdan barcha fuqarolar bir xilda bepul foydalanishlari mumkin. Bozor iqtisodiyoti o'z byudjetidan yorug'likni tekin ta'minlash kabi tartibni nafaqat moliyalashtirib qo'ymaydi, chunki u evaziga hech qanday foyda keltirmaydi, ko'chalarni yoritish kabi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish to'liq davlat zimmasiga oladi. .korxonalar va ayrim fuqarolardan olinadigan soliqlar hisobiga to'ldiriladigan barcha narsani byudjetdan moliyalashtirish.
Bozor mexanizmi qondira olmaydigan yana bir muammo bu "tashqi omillar" bilan bog'liq. Ushbu tashqi ta'sirlarning ma'nosi shundaki, har qanday mahsulot ishlab chiqaradigan bozor tipidagi tashkilotlarning faol faoliyati jamiyatning boshqa fuqarolari farovonligiga juda kuchli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Xulosa shuki, ushbu tashkilotlarning o'zlari uchun ularning faoliyati ijobiy tomonlarga ega, ammo tashqi dunyo uchun bu juda salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu tashqi taʼsirlar korxonalarning sanoat faoliyati natijasida atmosferaga zararli ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish yoki chiqindilarni daryolarga oqizish natijasida atrof-muhitning ifloslanishini oʻz ichiga oladi. Shuningdek, u tabiiy resurslarning kamayishi va shunga o'xshash narsalarni o'z ichiga oladi. Bozor mexanizmi bu xavfli va salbiy holatlarni o'z-o'zidan istisno qila olmaydi, chunki u doimo o'zini yo'naltiradi va faqat tovar va xizmatlarga doimiy o'sib borayotgan to'lovga qodir talabni qondiradi. Aynan shuning uchun ham tashqi ta'sirlarni tartibga solish kabi muhim masala bilan doimo shug'ullanadigan davlatdir. Noqulay tashqi ta'sirlarni yo'q qilish to'g'ridan-to'g'ri boshqarish yo'li bilan ham ta'minlanishi mumkin, ya'ni qonun hujjatlarida belgilangan taqiqlar yoki cheklovlar bo'yicha ayrim qonun hujjatlariga rioya qilmaslik (qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarning ma'lum miqdoridan ortiqcha foydalanish, foydali qazilmalarning kamayishi) konlar, biologik organizmlarni ommaviy yo'q qilish, zararli texnologiyalardan foydalanish va shunga o'xshashlar) bunda aybdor bo'lgan tadbirkorlik sub'ektlari miqdori zararning o'zi va ishlab chiqaruvchining mumkin bo'lgan foydasidan bir necha baravar yuqori jarimalar bilan jazolanishi kerak. . Ya'ni, qonunga muvofiq harakat qilish ancha foydali va tejamkorroq.
Uchinchi guruh muammolari fuqaroning shubhasiz juda muhim ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari va birinchi navbatda, mehnat qilish huquqi bilan bog'liq. To'liq vaqtli bozor iqtisodiyotini, hatto sof nazariy nuqtai nazardan ham tasavvur qilib bo'lmaydigan va amalda imkonsiz ekanligini anglash qiyin emas. Va bu o'zaro bog'liqlik sohasida davlatning roli har qanday narxda "to'liq ish bilan ta'minlash" uchun umuman kamaymaydi. Bu bozor mexanizmining o'zi qulashini anglatadi. Mohiyati boshqacha – mehnat bozorini samarali tartibga solish, ixtiyoriy ravishda ishini yo‘qotmagan aholini ayrim imtiyozlar yoki ijtimoiy nafaqalar yordamida qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, yangi ish o‘rinlari yaratish bo‘yicha maxsus maxsus dasturlarni amalga oshirishda va hokazo. yoqilgan.
Shunday qilib, xulosaga muammosiz yondashadigan bo'lsak, shuni ta'kidlash mumkinki, bir tomondan, bozor iqtisodiyoti tarixda ma'lum bo'lgan barcha biznes operatsiyalarini amalga oshirishning eng yaxshi usuli, ya'ni eng samarali usuli bo'lsa, ikkinchi tomondan, bozor iqtisodiyoti. bozor iqtisodiyotiga davlat aralashuvi yordamida bartaraf etilishi yoki hech bo‘lmaganda yumshatilishi mumkin bo‘lgan sezilarli kamchiliklarga ega. Aynan shuning uchun ham ideal iqtisodiyot umumjahonda aynan tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti sifatida qaraladi, u bozor munosabatlarini o'z-o'zini tartibga solish muammolari va vazifalarini ularga muvofiq qo'shimchalar va tuzatishlar bilan u yoki bu darajada muvaffaqiyatli birlashtiradi. ijtimoiy ustuvorliklar bilan.

Foydalanilgan adabiyotlar
“Iqtisodiyot nazariyasi” - M. Yo‘ldoshev, Sh. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 15-b.
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 25-b.
Qarang: Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеb. dlya stud. vissh. uchеb. zavеdеniy / Pod rеd. V.D.Kamaеva. – 10-е izd., pеrеrab. i dop. - M.: Gumanit. izd. sеntr VLADOS, 2004, 217-bеt.