Bajardi: abdishukurov behzod tekshirdi: qodirov z

Ta'limdagi islohotlarning birinchi davridagi diniy ta'lim
XVII va XVIII asrda diniy ta’lim, Boshlang'ich maktablar va Darul Xuffaz, Enderun va boshqa oliy o'quv yurtlari, madrasalar va katta maktablardan tashkil topgan boshlang'ich ta'lim tizimi biroz yomonlashib ketgan bo'lsa ham hozirgi mavqeini saqlab qoldi. Ta'limdagi dastlabki islohotchilik harakatlari davrida, ushbu tizimdagi ehtiyojlar va kamchiliklarni, ushbu tizimning asl ilmiy mohiyatini ochishga harakat boshlandi. Agar ular bu tizimni isloh qilishni xohlasa, bu tizimga yangi qo'shimchalar kiritish orqali amalga oshiriladi. Tizimning ikkita ehtiyoji bor edi. XVIII asrning boshidan boshlab bir tomondan kalemiyyega ehtiyoj ortdi. Boshqa tomondan, urushlardagi doimiy ravishda mag'lubiyatga uchrayotgan armiya yangi jihozlar bilan jihozlangan bo'lishi kerak edi va qo’shinlarning olg’a borishda davom etishini ta'minlaydigan bilimdon zobitlarni tayyorlash uchun harbiy maktablarning ochilishi zarur edi. Ya'ni, bir tomondan, diniy ta'lim beradigan butun o'qitish tizimini tashkil etadigan muassasalar mavjud bo'lsa, boshqa tomondan, diniy ta’limdan voz kechgan va ilm-fanga e'tibor qaratadigan ta'lim muassasalari mavjud bo’lgan. Ikkinchisida diniy ta'limning o'rni birinchisidan farq qiladi. Ammo birinchi navbatda G'arb bilan bo’layotgan aloqaga qaramasdan an'anaviy ta'lim muassasalari ham o'z holiga tashlab qo'yilmadi va ilmiya sinfining holati yoki boshqa sabablarga ko'ra kerakli natijalarga erisha olmagan bo'lsa-da, yuqorida aytib o'tilganidek, bir qancha islohotlar amalga oshirildi.²¹
XVIII asrda boshlang'ich maktablarda tub o'zgarishlarni amalga oshirish mumkin emas edi. Ushbu davrdagi eng muhim voqealardan biri bu Abdulhamid I 1781- yilda asos solgan maktab davridan ma’lumki, o'sha davrda maktab dasturiga zamon talabiga ko’ra Arab va fors tillari kiritilgan.
Boshlang'ich maktablar bilan bog'liq ikkinchi muhim islohot Mahmud II ning 1824-yilgi farmoni edi. Dastlab, u vaziyatni yaxshilab o'rganib chiqgandan so'ng, faqat Istanbulga xos bo’lgan va boshlang'ich ta'limni majburiy qilish yo’lidagi ilk qadam bo'lgan ushbu farmon ta'limning moliyaviy va ma'muriy jihatlarini ham o'z ichiga olgan. Ammo, bu har tomonlama ko'rib chiqilgan loyiha emasligi diqqatni o’ziga tortadi.²²
U holda boshlang'ich sinf o'quvchisi amaldagi dasturni o'rganishi kerak. Bu majburiy edi. Shu bilan birga, boshlang'ich maktab o'quvchilarni yuqori darajaga yetishini hisobga olsak, o'quv dasturi yetarli emasligini tushunish mumkin. Albatta, ma’daniyatning muhim qismi bo'lgan va hayotga har tomonlama ta'sir ko'rsatadigan dinni o'qitishni dasturdan chiqarib tashlash haqida gap bo'lishi mumkin emas. Biroq, rivojlanayotgan hayot sharoitida, boshqa ta'limni hisobga olish kerakligiga tayanib, boshlang'ich ta'limni yangi darslar bilan boyitishni qo'llab-quvvatlash kerak edi. 1824-yildagi farmon bu boshlang'ich ta’limni majburlashga qaratilgan qadam edi holos. Ammo, bu tarixda o'quvchilarga tarix, geografiya, jang san'atlari va jismoniy tarbiya kabi kurslar turk tilida o'qitilgan Yevropa tajribasidagi dastlabki maktablar edi.
1824-yilgi farmondan va O'rta maktablarni tashkil etish to'g'risida qaror qabul qilingandan so’ng tashkil qilingan Majlis-i Umur-i Nafia orqali boshlang'ich ta'lim yanada yuqori darajaga ko'tarildi. Ushbu yig'ilish tashkil etilgunga qadar boshlang'ich maktablar markaziy tashkilotga, umumiy ta'lim va boshqaruv tizimiga ega emas edi. Ushbu maktablar vaqf daromadlari va ularning shartlariga ko'ra boshqarilgan. Ta'lim va tarbiya ishlari asosan urf-odatlar va jamiayt bilimlari asosida olib borilgan. Ta’lim beradigan muallimlar ham asosan madrasalarda o'qigan odamlar edi. Majlis boshlang'ich maktablarning davomi deb hisoblanadigan Rushdiye maktablarini tashkil etishni va ularning o'qituvchilari ma'lum malakaga ega bo'lishlarini, talabalar sinflarga bo'linishini va har bir sinfda turli kurslarni o’qitishni, kambag'allar uchun xususiy maktablar ochishni, ularning dasturlari bo'yicha avvalgiga qaraganda har xil sinflarni taklif qilishni, davomat majburiyligini va bolalar 4-5 yoshidan boshlab kichik mahalla maktablariga borishini tavsiya qildi. Ushbu loyiha haqida Dar-i Shuray-i Bab-i Ali Mejlis-i bilan Umur-ı Nafia o'rtasida bir qator yozishmalar bo'lgan. Maktablar tizimi o'zgargan bo'lsa-da, ko'plab maktablar eski maktablar tarkibiga kirib keldi. Birinchidan o'qitish ikki bosqichda olib borilgan. Birinchi bosqich faqat diniy ta’limga bag'ishlangan bo'lsa, ikkinchi bosqich o'qituvchilarida zamonaviy ta’lim berish qobiliyati rivojlangan bo’lishi kerak edi. Bu diniy ta'limning kelajakdagi shaklini hisobga olib tilga ahamiyat berish va ta'limni baholash nuqtai nazaridan muhimdir. Shuningdek Metatib-i Rushdiye Nazorati tashkil topgan va bu maktab ishlari bilan Shayxulislom shug’ullangan va unga to’g’ridan-to’g’ri bog’langan.
Tanzimatning eng muhim o'quv yurtlari fuqarolik sohasida ochilgan O'rta maktablar edi, bunga birinchi misol Adliya Maorif Maktabi edi. Viloyat-i Mahmud ismini olgan maktab dastlab "mekteb-i sanoyi" deb nomlangan. Biroq, sultonning iltimosiga binoan unga Rushdiye deb nom berishdi. Davlat boshqaruvi uchun davlat xizmatchilarini tayyorlash, amaldagi davlat xizmatchilarining bilim va tajribasini oshirish, boshlang'ich maktablarni o'qituvchilar bilan ta'minlash, talabalarni oliy o'quv yurtlariga tayyorlash va h.k. kabi ko'plab vazifalarni bajaradigan ushbu maktab Yevropa maktablari asosida tashkil qilingan edi. Bu biologiya va geografiya kabi dunyoviy fanlarni o’qitish imkoniyatini yaratishi bilan muhimdir. Mekteb-i Ulum-i Ebediye 1839-yilda ochilgan. Ushbu ikki maktab davlat mablag’lari orqali tashkil etilgan edi va uning xarajatlari davlat tomonidan qoplanardi va o'qituvchilarning tarkibi kamaymasligi uchun yaxshi maosh to’lanardi.²³
Madrasalarning zamondan ortda qolishi va unga qarshi ehtiyot choralarini ko'rish to'g'risidagi islohotlar va ushbu islohotni qanday o'tkazish kerakligi to'g'risida risolalar va bayonotlar yuqorida aytib o'tilgan edi. G'arb bilan aloqa boshlangandan beri madrasalarda islohotlar davom etmoqda. Chunki o'sha davrda Usmoniylarning davlat rahbarlarida ikki tashvishlantiradigan muammo bor edi: Birinchisi, armiyani tartib-intizom bilan o'qitish va Yevropa qo'shinlariga qarshilik ko'rsatishga qodir qilib, yangidan qurish, ikkinchisi - bir vaqtlar Usmoniylar imperiyasining eng muhim kuchlaridan birini tashkil etgan, ammo endi taraqqiyotga to’sqinlik qilayotgan Yanicharlarning ta’lim tizimini qulab tushayotgan botqoqlikdan qutqarishdan iborat edi.
18-asrda Ahmad lll tomonidan madrasalarni isloh qilish bo’lgan birinchi urinish muvaffaqiyatsiz tugadi.
Madrasalarni tiklashga jiddiyroq urinish Mahmud ll davrida sodir bo'lgan. Sulton tomonidan 1750 yilda Shayxulislom Murteza Afendiga yuborilgan maktubida uning madrasa islohoti oid iltimosi, Shafoat ahil bo’lganlarni va axloqsizni ajratmasligi, qoida va nizomning buzilishi bizning muqaddas dinimizga joiz bo’lmasligi, qobiliyatsizlarga va huquqi bo'lmaganlarga madrasadan joy berilishiga yo'l qo'yilmasa ham, na dars, na o'qish davri kabi asosiy masalalar hisobga olinmagan, faqat eski qonun va qoidalarning bajarilishi istalgandi.
III Selim davrida bir necha bor chiqarilgan qonun va farmonlarda (1789, 1893, 1895, 1898), sinovdan muvaffaqiyatli o’tgan ma’mur va mudarrislarga ruuslarni berish, bundan keyin iltimos va rahm-shafqat bilan murojaat qilinmasligi talab qilindi. Ko'rib turganingizdek, ushbu islohot harakatlarida asosiy masalalarni yoritadigan bironta ham kuch yo'q edi.²⁴
Oliy ta'limning boshqa qanoti bo’lgan Enderun, yangi, zamonaviy harbiy maktablarning ochilishi bilan avvalgi ahamiyatini yo'qotdi. Sulton uni yangilamoqchi bo'ldi, ammo bu muvaffaqiyatsiz tugadi. 1908 yilgacha u ba'zi kichik bir o'zgarishlar bilan eski shaklida davom etdi.
Yangi ochilgan harbiy maktablarning dasturlarida ahamiyatli bilimlarga e’tibor qaratilgan. 1847 yilda amalga oshirilgan islohotlardan biri, texnik ehtiyojlar uchun G'arbdan namuna olingan Harbiy Ulumi Maktabi va Amiri Tibxona, Ma'muriy Jarrohxona va Musiqa maktablarini tashkil etish dasturlarida, faqat "Harbiyye" dasturi bundan mustasno, ushbu maktablarning faqat maxsus qismlariga diniy kurslar kiritilgan, ammo dars jadvalida boshqa diniy darslar yo'q edi. Ochilgan o'rta maktabning muassasalari harbiy maktablar edi. Ushbu muassasalar ochilishi paytida bunday o'rta maktablarni tugatgan talabalar o'rta ma'lumotli bo’lishdan tashqari, ular farnsuz tilni ham bilishlari kerak edi, chunki bu yerda o'qitiladigan kitoblarning aksariyati fransuz tilida edi. Biroq, ushbu maktabda o'qigan o'quvchilar dastlab frasuz tilida o'qish va yozishni bilishmagan kichik o'quvchilar edi. Shu sababli, ushbu maktablarda ikkita mavjud muammo yuzaga chiqdi: ulardan biri til, ikkinchisi bolalarning o'sha paytda o'rganishi zarur diniy bilimlarni olish edi. Keyinchalik bu muammolarni hal qilish uchun maktablarda tayyorlov kurslari yoki beshinchi sinfni tashkil qiluvchi bo'limlar ochildi.
Tanzimat arafasida diniy ta'lim muassasalar, boshlang'ich maktablar va madrasalar va ularning darajalari hamda G'arb usullari bo'yicha ochilgan harbiy va texnik ixtisoslashgan maktablarida asosan umumiy bilim sifatida Rushdiyeler, Adliya Maorif maktabi va Ulum Maktab-i -i Din Edebiyada qo’shimcha fan sifatida o'qitilgan.²⁵