Bajardi: Abdullayev. N

Makroiqtisodiyotning boshqa fanlarbilan o’zarobog’liqligi.
Makroiqtisodiyot(inglizchaMacroeconomics)zamonaviyiqtisodiynazariyaning bo’limi bo’lib, uning doirasida iqtisodiy o’sish, ishchan faollikningtebranishlari, inflyatsiya va ishsizlik, shuningdek makroiqtisodiy siyosat masalalario’rganiladi.
Makroiqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi bir xilda kechmagan va etakchidunyoqarashlarning almashishiga olib kelgan qarashlardagi bir necha inqiloblar vaaksil inqiloblar bilan kuzatilgan.Oldingi asrning boshlarida makroiqtisodiyotdaturlishart-sharoitlargaasoslanganvayanadamuhimligimakroiqtisodiy siyosatbo’yicha bir-biriga butunlay qarama-qarshi tavsiyalarni bir vaqtda ifoda etuvchita’limotningikkitaetakchimaktabi-neolassikvapost-keynschilikshakllandi.
Makroiqtisodiyothammikroiqtisodiyotkabiiqtisodiynazariyaningbirbo’limini ifoda etadi. Grek tilidan tarjima qilganda «makro» so’zi «katta»deganma’nonianglatadi(mosravishda«mikro»-«kichik»),«iqtisodiyot»so’ziesa-
«xo’jalikyuritish»ma’nosinianglatadi.Shundayqilib,makroiqtisodiyot–buiqtisodiyotdagiumumiyhatti-harakatlarniyokiuningyirikjamlanmalarini(agregatlarini)o’rganuvchifandir,bundaiqtisodiyotmurakkabyirikyagonapog’onaviy tashkil etilgan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar va voqeliklar hamdaularningko’rsatkichlarining yig’indisi sifatidaqaraladi.
Birinchibor«makroiqtisodiyot»atamasinitaniqlinorvegolimiiqtisodchimatematik,ekonometrikaningasoschilaridanbiri,Nobelmukofotigasazovorbo’lgan Ragnar Frish (Ragnar Frisch) o’zining 1933 yildagi maqolasida qo’llagan.BiroqmazmunanzamonaviymakroiqtisodiynazariyaKembridjmaktabivakilitaniqli ingliz iqtisodchisi lord Djon Meynard Keyns (John Maynard Keynes)ningfundamentalmehnatlaridanboshlangan.1936yildaKeynsmakroiqtisodiytahlilasoslarini qo’ygan «Bandlik, foiz va pullarning umumiy nazariyasi» nomli kitobichiqdi.Keynsishiningahamiyatishunchalikbuyukediki,natijadaiqtisodiyadabiyotlarda shu vaqtgacha an’anaviy ravishda yagona mavjud bo’lgan iqtisodiyvoqeliklarni klassik yondoshuv asosida o’rganuvchi, ya’ni mikroiqtisodiy tahlil(klassikmodelga)qarshituruvchi«Keynschainqilob»atamasivakeynschamakroiqtisodiymodel yoki keynschayondoshuvyuzagakeldi.
Yakkatartibdagibozorlardaalohidaxo’jalikyurituvchisub’ektlarning(iste’molchiyokiishlabchiqaruvchi)iqtisodiyhulq-atvorinio’rganuvchimikroiqtisodiyotdanfarqlio’laroq,makroiqtisodiyotiqtisodiyotnibirbutunyaxlitlikdao’rganadi,butuniqtisodiyotuchunumumiybo’lganmuammolarnitadqiq qiladi hamda yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi talab, yalpi taklif,yalpi iste’mol, investitsiyalar, umumiy narx darjasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzivaboshqashukabi yalpimiqdorlarbilanbog’liq maslalarniinobatgaoladi.
Makroiqtisodiyot o’rganadigan asosiy muammolar bo’lib iqtisodiy o’sish vauning sur’atlari; iqtisodiy davr va uning sabablari; bandlik darajasi va ishsizlikmuammolari;umumiynarxdarajasivainflyatsiyamuammolari;foizstavkasidarajasivapulmuomalasimuammolari;davlatbyudjetiholati,byudjettaqchilligini moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; to’lov balansiholativavalyutakursimuammolari;makroiqtisodiysiyosatmuammolarihisoblanadi.
Bu muammolarni mikroiqtisodiy tahlil jihatdan, ya’ni alohida iste’molchi,alohida firma va hatto alohida tarmoq darajasidan hal etish mumkin emas. Aynanshuning uchun qator umumiy yoki makroiqtisodiy muammolar mavjud, iqtisodiynazariyaningmustaqilbo’limi,makroiqtisodiyotmustaqilfaniyuzagakelishizarurati paydobo’ladi.
Makroiqtisodiyotnio’rganishningmuhimligi:

1. 
   u makroiqtisodiy voqeliklar va jarayonlarni oddiy ravishda izohlabginaqolmay, shu bilan birga ular o’rtasidagi qonuniyatlarni va bog’liqliklarni aniqlaydi,iqtisodiyotdagi sabab-oqibat aloqalarinitadqiq qiladi;
   
2. 
   makroiqtisodiy bog’liqliklar va aloqalarni bilish iqtisodiyotdagi mavjudvaziyatni baholashga imkon beradi va uni yaxshilash uchun nima qilish va birinchinavbatdasiyosatvakillarqanday chora ko’rishlarikerakliginiko’rsatadi,ya’niiqtisodiysiyosatni tamoyillarini ishlab chiqishgaimkonberadi;
   
3. 
   makroiqtisodiyotnibilishkelajakdajarayonlarqandayrivojlanishinioldindanko’rish,ya’niprognozlartuzish,kelgusidagiiqtisodiymuammolarnioldindan ko’rishga imkoniyatberadi.
   

Makroiqtisodiytahlilningikkixilko’rinishifarqlanadi:expostvaexantemakroiqtisodiytahlili.
Expostmakroiqtisodiytahlilyokimilliyhisobchilik,ya’nistatistikma’lumotlar tahlili bo’lib, iqtisodiy faoliyat natijalarini baholash, muammolar vasalbiy voqeliklarni aniqlash, ularni hal etish hamda engib o’tish bo’yicha iqtisodiysiyosatni ishlab chiqish, turli mamlaktalar iqtisodiy imkoniyatlarni qiyosiy tahlilinio’tkazishgaimkonberadi.
Exante makroiqtisodiy tahlil, ya’ni muayyan nazariy kontseptsiyalar asosidaiqtisodiyjarayonlarvavoqeliklarniprognozlimodellashtirishbo’lib,iqtisodiyjarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash hamda iqtisodiy voqeliklarvao’zgaruvchilaro’rtasidagisabab-oqibataloqalariniochibberishimkoniniberadi.Bu makroiqtisodiyotni fansifatidanamoyonbo’lishidir.
Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarniqo’llasa shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari vatamoyillarigaabstraktlashtirish(iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarnitadqiqqilishva tushuntirish uchun modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarinimuvofiqlashtirish;normativvapozitivtahlilnimuvofiqlashtirish;ispolzovanieprintsipa«boshqatengsharoitlarda»tamoyilidanfoydalanish,iqtisodiyagentlarningoqilonahulq-atvorihaqidagi farazlarvaboshqalartaalluqli.
Makroiqtisodiytahlilningxususiyatishundaniboratki,uningmuhimtamoyilibo’libagregatlash,ya’niumumlashtirishqatnashadi.Iqtisodiybog’liqliklar va qonuniyatlarni butun iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularniumumlashtiribyokiagregatlarsifatidaqaralsaginamumkinbo’ladi.Makroiqtisodiytahlilumumlashtirishnitalabetadi.Umumlashtirishalohidaqismlarnibittaqilibbirlashtirish,yig’ishnio’zidaaksettiradi.Umumlashtirishdoimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarning ahamiyatlibo’lmaganholatlaridanvozkechishhamdaengahamiyatli,zaruro’zigxosbelgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi. Umumlashtirish makroiqtisodiyagentlarni,makroiqtisodiybozorlarni,makroiqtisodiyo’zarobog’liqliklarni,makroiqtisodiyko’rsatkichlarniajratadi.
Iqtisodiyagentlarhulq-atvoriningengo’zigaxosbelgilarinianiqlashgaasoslanganumumlashtirish,to’rttamakroiqtisodiyagentlarniajratibko’rsatishimkoniyatini ta’minlaydi:

1. 
   uyxo’jaliklari,
   
2. 
   firmalar,
   
3. 
   davlat,
   
4. 
   xorijiysoha.
   

1.Uyxo’jaliklari(households)–bumustaqil,oqilonaharakatqiluvchimakroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi nafliliknimaksimallashtirish hisoblanadi.U iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a)iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyati) egasi. Iqtisodiyresurslarni sotib, uy xo’jaliklari daromad oladilar, ularning katta qismini iste’molga(iste’mol xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar va xizmatlarning asosiyxaridori. Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar va shuninguchunv)asosiyjamg’aruvchiyokiqarzberuvchi,ya’niiqtisodiyotdakreditmablag’larini taklifini ta’minlovchisifatidaqatnashadi.

2. 
   Firmalar(businessfirms)-bumustaqil,oqilonaharakatqiluvchimakroiqtisodiyagentbo’lib,uningiqtisodiyfaoliyatinimaqsadifoydanimaksimallashtirish hisoblanadi. Firmalar a) iqtisodiy resurslarning xaridori, ularyordamidaishlabchiqarishjarayonita’minlanadivashuninguchunb)iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar.Ishlabchiqarilgantovarlarvaxizmatlarnisotishdanolingantushumnifirmalaromillidaromadlarko’rinishidauyxo’jaliklarigato’laydilar.Ishlabchiqarishjarayonini kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha o’sishini ta’minlash va kapitaleskirishinitiklashuchunfirmalargainvestitsiontovarlar(birinchinavbatdauskunalar) zarur, shu sababdan firmalar v) investorlar, ya’ni investitsion tovar vaxizmatlarnixaridorlarihisoblanadilar.Firmalaro’zinvestitsionxarajatlarinimoliyalashtirishuchunodatdaqarzmablag’lariniishlatganligisababliulariqtisodiyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit mablag’lariga talab bildiruvchibo’libqatnashadi.
   
3. 
   Davlat(government)–buiqtisodiyjarayonlarniborishigata’sirko’rsatish, iqtisodiyotni tartibga solishda siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgandavlatmuassasalarivatashkilotlariyig’indisidir.Davlat-bumustaqil,oqilonaharakat qiluvchimakroiqtisodiy agent, osnovnayazadauning asosiy vazifasi – bozorzaifliklariniyo’qqilish(marketfailures)vajamiyatfarovonliginimaksimallashtirish– vashuninguchuna)ijtimoiyne’matlarni ishlabchiqaruvchisi;
   

b) davlat sohasini amal qilishini ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridorihamdao’ziningko’psonlifunktsiyalarinibajaruvchisi;v)milliydaromadni(soliqlar va transfertlar tizimi orqali)qayta taqsimlovchisi; g) davlat byudjetiningholatigaqarab–moliyabozoridaqarzberuvchiyokiqarzoluvchisisifatidaqatnashadi. Bundan tashqari, davlat d) bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibgasoluvchisi va tashkilotchisisifatida qatnashadi.
U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini yaratadi va ta’minlaydi(zakonodatelnayaqonuniy asos, havfsizlik tizimi, sug’urta tizimi, soliq tizimi vaboshqalar), ya’ni«o’yin qoidalariniigri» ishlab chiqadi; pul emissiyasi bo’yichayakka o’z huquqqa ega bo’lganligi uchun mamlakatda pul taklifini ta’minlaydi vanazoratqiladi;makroiqtisodiysiyosatnio’tkazadivabusiyosatquyidagilargabo’linadi:

• 
  iqtisodiyo’sishnita’minlovchituzilmaviy
  
• 
  iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liqbandligini,narxlarningbarqarordarajasihamdatashqiiqtisodiymuvozanatnita’minlashgayo’naltirilgankon’yunkturali(barqarorlashtiruvchi).Barqarorlashtirish siyosatining asosiy turlari bo’lib a) fiskal (yoki byudjet-soliq)siyosati;b)monetar(yokipul-kredit)siyosativ)tashqiiqtisodiysiyosat;g)daromadlarsiyosati.
  

Xususiyvadavlatsektorlariyopiqiqtisodiyotnitashkiletadi.
Xorijiysektor(foreignsector)–jahonningbarchaqolganmamlakatlarinibirlashtiradivamustaqiloqilonaharakatqiluvchimakroiqtisodiyagenthisoblanadi, va u ushbu mamlakat bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarniamalgaoshiradi:

1. 
   xalqarosavdo(tovarvaxizmatlar eksportivaimporti)
   
2. 
   kapitallarniko’chishi(kapitaleksportivaimporti,ya’nimoliyaviyaktivlar).
   

Bozorlarniumumlashtirishularningxarbiriniamalqilishqonuniyatlarinianiqlashmaqsadida,aynanesaxarbirbozordatalabvataklifhamdauningmuvozanatshartlarinishakllanishxususiyatlarinitadqiqqilish;talabvataklifnisbatiasosidamuvozanatlinarxvamuvozanatlimiqdornianiqlash;xarbirbozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili uchun amalga oshiriladiBozorlarniumumlashtirishto’rttamakroiqtisodiybozorniajratishimkoniniberadi:

1. 
   tovarvaxizmatlarbozori(haqiqiybozor),
   
2. 
   moliyabozori(moliyaviyaktivlarbozori),
   
3. 
   iqtisodiyresuslarbozori,
   
4. 
   valyutabozori.
   

1. 
   tovar va xizmatlarning umumlashtirilgan bozorini (goodsmarket)olishuchunbiz iqtisodiyottomonidanishlabchiqariladigan turli-tumantovarlardanabstraktlashimiz va bu bozor amal qilishining eng muhim qonuniyatlarini, ya’nitovarvaxizmatlargatalabvataklifnishakllanishqonuniyatlariniajratishimizlozim. Talab va taklifning nisbati tovar va xizmatlarning muvozanatli narx darajasimiqdorinihamdaularniishlabchiqarishningmuvozanatlihajminiolishimkoniyatini beradi. Tovar va xizmatlar bozorini shuningdek haqiqiy bozor debham yuritiladi (realmarket), chunki u erda haqiqiy aktivlar (haqiqiy qimmatliklar)sotiladivasotibolinadi.
   
2. 
   Moliya bozori (qarz mablag’lari bozori) (financial assets market) – bumoliyaviyaktivlar(pullar,aktsiyalarvaobligatsiyalar)sotiladiganvasotibolinadiganbozordir.Bu bozor ikkiqismgabo’linadi:
   

1. 
   pul bozori(money market) yoki pul ko’rinishidagi moliyaviy aktivlarbozori;
   
2. 
   qimmatli qog’ozlar bozori (bonds market) yoki pul ko’rinishida bo’lmaganmoliyaviy aktivlar bozori. Pul bozorida olish va sotish jarayonlari yuz bermaydi(pulni pulga sotib olish ma’nosizdir), biroq pul bozori amal qilishi, pulga bo’lgantalabhamdataklifnishakllanishiqonuniyatlarinitadqiqqilishmakroiqtisodiytahliluchunjudamuhimdir.Pulbozorini,uningmuvozanatshartlarinio’rganish«pul narxi» (kredit narxi) sifatida qatnashuvchi muvozanatli foiz stavkasini va pulmassasining muvozanatli miqdorini olish, shuningdek pul bozorida muvozanatnio’zgarish oqibatlari va uni tovar hamda xizmatlar bozoriga ta’sirini ko’rib chiqishimkoniyatini beradi. Pul bozorida asosiy vositachilar bo’lib pul omonatlarini qabulqiluvchi va kreditlar beruvchi banklar hisoblanadilar. Qimmatli qog’ozlar bozoridaaktsiyalar va obligatsiyalar sotiladi hamda sotib olinadi. Qimmatli qog’ozlarningxaridorlari bo’lib, birinchi navbatda o’z jamg’armalarini daromad olish (aktsiyalarbo’yicha dividendlar va obligatsiyalar bo’yicha foizlar) maqsadida sarflovchi uyxo’jaliklari hisoblanadilar. Aktsiyalarni sotuvchilari (emitentlari) sifatida firmalar,obligatsiyalarni sotuvchilari sifatida firmalar va davlat qatnashadilar. Firmalar o’zinvestitsion xarajatlarini moliyalashtirish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirishuchun mablag’lar olish maqsadida aktsiya va obligatsiyalarni chiqaradilar, davlatesadavlatbyudjetitaqchilliginimoliyalashtirishuchunobligatsiyalarchiqaradi.
   

3. 
   Makroiqtisodiymodellardaresurslarbozorimehnatbozoribilanifodaetilgan, chunki uning amal qilish (mehnatga talab va mehnat taklifini shakllanishi)qonuniyatlarimakroiqtisodiyjarayonlarni,ayniqsaqisqamuddatlidavrdatushuntirish imkoniyatini beradi. Mehnat bozorini o’rganishda biz turli mehnatko’rinishlaridan,malakavamutaxassistayyorlashdarajasidagifarqlardanabstraktlashimizlozim.Uzoqmuddatlimakroiqtisodiymodellardashuningdekkapitalbozorihamtadqiqqilinadi.Mehnatbozorimuvozanatiiqtisodiyotdamuozanatli mehnat miqdorini va muvozanatli «mehnat narxi»- ish haqi stavkasinianiqlash imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida muvozanat bo’lmagan holat tahliliishsizlik sabablarivashakllarinianiqlashgaimkonberadi.
   
4. 
   Valyuta bozori (foreign exchange market) – bu turli mamlakatlar milliy pulbirliklari(valyutalar)birbiribilanayirboshlanadigan(dollarniienaga,evronifuntga va shu kabi) bozor. Bir milliy valyutani boshqasiga ayirboshlash natijasidaayirboshlash (valyuta)kursi(exchangerate).shakllanadi.
   

Xulosa
Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi.
Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir.
Shuning uchun makroiqtisodiyot fanini umuman olgan iqtisodiyot fanini bilishlik insonga juda ko’p sohalarda kerak bo’ladi. Shu sababdan yurtimizda bu fan maktab darsliklariga qo’shilgan va bolalar maktab yoshidanoq iqtisodiy bilimlarga ega bo’lib boradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   “O’zbekistonRespublikasiniyanadarivojlantirishbo’yichaharakatlarstrategiyasito’g’risida”giO’zbekistonRespublikasiPrezidentining2017yil7fevraldagi PF-4947-sonliFarmoni.
   
2. 
   Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilanbirgaquramiz.– Toshkent: “O’zbekiston”NMIU,2017.–488b.
   
3. 
   MirziyoyevSh.M.Tanqidiytahlil,qat’iytartib-intizomvashaxsiyjavobgarlik–harbirrahbarfaoliyatiningkundalikqoidasibo’lishikerak.–Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,2017.–104b.
   
4. 
   Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatinibirgalikdabarpo etamiz. –Toshkent: “O’zbekiston”NMIU,2017.–56 b.
   
5. 
   Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,2017.– 48b.
   
6. 
   АбакумоваО.Г.Макроэкономика:конспектлекций.М.:Приор,2010г.
   
7. 
   АхмедовД.Қ.ИшмуҳаммедовА.Э.,ЖумаевҚ.Х.,ДжумаевЗ.А.Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасинингАдабиётжамғармаси нашриёт”,2004.-240бет.
   
8. 
   Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов ,4-еизд.,дополненное.-СПб.: Питер,2010.-350 с.
   
9. 
   DornbushR."Macroeconomics"-Boston.Mcgraw-Hill,2001.,-574p.
   
10. 
    IshmuhamedovA.E.,DjumayevZ.A.,JumaevQ.X.Makroiqtisodiyot.O`quvqullanma.T.:“ЎзбекистонёзувчиларуюшмасинингАдабиётжамғармасинашриёт”,2005.-192бет.
    

Internet manbalari.

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.kutubxona.uz
   
3. 
   www.google.com
   

1

2