Bajardi: Ag‘zamova Sabina Tekshirdi: Babanazarova Mahbuba toshkent – 2023 mavzu: hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi reja

ASOSIY QISM
1.Hol - grammatik kategoriya sifatida.
Grammatika toifasi- bular so'zlarga xos bo'lgan umumlashgan tabiatning ma'nolari, bu so'zlarning o'ziga xos leksik ma'nolaridan mavhumlangan ma'nolar. Kategorik ma'nolar, masalan, berilgan so'zning ibora va gapdagi boshqa so'zlarga munosabati (hol kategoriyasi), so'zlovchiga munosabati (shaxs toifasi), xabarning voqelik bilan munosabati (kayfiyat kategoriyasi), munosabatning ko'rsatkichlari bo'lishi mumkin. vaqtga (zamon turkumiga) xabar qilinadi va hokazo.
Grammatik kategoriyalar turli darajadagi abstraktsiyaga ega. Masalan, holning grammatik kategoriyasi jinsning grammatik kategoriyasiga nisbatan ancha mavhum kategoriyadir. Demak, har qanday ot holat munosabatlari tizimiga kiradi, lekin ularning har biri jinsi bo'yicha qarama-qarshiliklar tizimiga kirmaydi: o'qituvchi - o'qituvchi, aktyor - aktrisa, lekin o'qituvchi, tilshunos, rejissyor.
b) morfologik kategoriyalar doirasida so‘zning grammatik ma’nolari (grammatik shakl vositalari kabi) alohida holda emas, balki boshqa barcha bir jinsli grammatik ma’nolarga va bu ma’nolarni ifodalovchi barcha formal vositalarga qarama-qarshi qo‘yilgan holda o‘rganiladi. Masalan, fe’l tomon kategoriyasi mukammal va nomukammal tomonning bir jinsli ma’nolaridan tuzilgan, shaxs kategoriyasi 1, 2, 3-shaxsning bir jinsli ma’nolaridir.
Morfologik toifalarni tahlil qilishda semantik va rasmiy rejalarning birligini hisobga olish ayniqsa muhimdir: agar biron bir reja mavjud bo'lmasa, unda bu hodisani kategoriya sifatida ko'rib chiqish mumkin emas. Masalan, o`ziga xos otlarning umumiy otlarga qarama-qarshi qo`yilishini morfologik kategoriya deb qarashga asos yo`q, chunki bu qarama-qarshilik izchil rasmiy ifodani topa olmaydi. Og'zaki kelishiklarning qarama-qarshiligi ham kategoriya emas, balki boshqa sababga ko'ra: I va II konjugatsiyalarning aniq rasmiy ko'rsatkichlari (tugashi) turli xil konjugatsiyalarning fe'llari o'rtasidagi semantik farqlarni ifodalashga xizmat qilmaydi.
1. Morfologik kategoriyani ifodalash mumkin bo'lgan shakllar soni bo'yicha ular farqlanadi ikkilik Va ikkilik bo'lmagan toifalar.
Ikkilik kategoriyalar ikki (ketma-ket) shaklning qarama-qarshiligi bilan ifodalanadi. Masalan, otning son kategoriyasi birlik va ko‘plik shakllari, ovoz kategoriyasi faol va passiv shakllari bilan ifodalanadi. Bitta shakl tizim emas va ma'no qarama-qarshiligi yo'qligi sababli (qarshilik) kategoriyalarni ifodalay olmaydi. O'xshashlikni ko'rib chiqing: ko'cha chiroqlari rangli signallar tizimini ifodalaydi: qizil - to'xtash, sariq - diqqat, yashil - borish, bu aslida leksik paradigmani tashkil qiladi (qizil / sariq / yashil = to'xtash / diqqat / borish).

Aytaylik, ushbu tizim soddalashtirilgan, bitta rangga qisqartirilgan, keyin rang qiymatlari tizimi ikkilik bo'lib qoladi (grammatik tizimga o'xshash bo'ladi):

Sariq rang - miltillovchi - ehtiyot bo'ling (ayniqsa, ehtiyot bo'ling), chunki svetofor piyodalar harakati uchun ayniqsa muhim joylarda o'rnatiladi;
Qizil - to'xtash, ayniqsa xavfli, rangning yo'qligi harakatga imkon beradi;
Yashil - boring, rangning yo'qligi printsipial jihatdan harakatni taqiqlaydi (ketish xavfli) - ko'rsatkichlar tizimi va bitta ifodalovchi ishtirokida, grammatikada bo'lgani kabi, uning nol ahamiyati qarama-qarshiligi kabi ko'rinadi va siz belgilarning eng maqbul tizimini tanlashi mumkin.
(Amalda miltillovchi sariq tanlanadi). Biroq, har qanday sonli shakllar bilan va ikkilik bo'lmagan toifalarda (masalan, fe'lning kayfiyati kategoriyasida bo'lgani kabi, uchta shakl yoki otning hol toifasidagi kabi oltita shakl bilan ifodalanadi) qarama-qarshilik (ma'nolar kontrasti) hodisasi sifatida ikkilik toifaning semantik salohiyatini amalga oshirish uchun fundamental ahamiyatga ega.