Bajardi: “Fizika” yo’nalishi 19. 10-guruh talabasi Kamolova Durdona Ilmiy rahbar

1.1 Qobiqli modelga ko’ra alfa va beta yemirilishi.
Qobiqli modelga ko’ra alfa va beta yemirilishi. Qobiqli modelga ko‘ra, yadro beta-yemirilish ehtimolligini aniqlash, beta-yemirilish izobar yadrolar o‘rtasida ro‘y beradi. Bundadastlabki yadro xususiyatini toq proton (neytron) holati xarakterlasa, hosilaviy yadro hususiyatini neytron (proton) holati bilan xarakterlanadi.Qator o‘tkazilgan tajribalar yadrolar xususiyatlari massa sonining o‘zgarishi bilan davriy o‘zgarishi ko'rsatdi. Nuklonlar soni 2, 8,20,50,82, 126 ga teng bo'lgan yadrolar barqaror tabiatda ko‘proq tarqalgan, bog‘lanish energiyalari va uyg‘onish energiyalari yuqori, reaksiya effektiv kesimi kichik, radioaktiv oilalar yemirilib, shu yadrolarga kelib to‘xtaydi (barqarorlashadi). Bundan tashqari, elektr kvadrupol momentlari nol bo‘ladi. Bu sonlarga magik sonlar, yadrolarga magik yadrolar deb ataladi.Bog‘lanish energiyasining nuklonlar soniga ko‘ra, o‘zgarishi magik yadroda eng katta.
Agar zarralar to‘lqin xususiyatga ega ekanligini e’tiborga olsak, bunday to‘qnashishni bir to‘lqinning ikkinchisidan o‘tishi bilan tushuntirish oson. Shunday qilib, yuqori tartibli orbital momentlaiga yuqori tezlik yoki energiya mos keladi. Haqiqatan, agar klassik fizika nuktai nazaridan orbital momentni mQd ga teng ekanini e’tiborga olsak ( d - urilish parametri), masalan, rnQ*d= Ih da zarralar bir-biriga juda yaqin kelishi, ya’ni d kichik bo‘lishi uchun a katta bo‘lishi kerak. Qisqa ta’sir radiusga ega bo‘Igan yadroviy o‘zaro ta’sir kuchi orqali sochilishi yuz berishi uchun orbital moment birga teng bo‘lganda zarraning energiyasi ma’lum minimal energiyadan katta bo‘lishi kerak. Yuqori orbital momentlarda esa minimal effektiv energiya qiymati ortadi. Odatda l= 0, 1, 2, 3... va h.k. orbital momentga mos keluvchi to'lqinlar vah.k. harflar bilan belgilanadi. Yuqori tartibli orbital momentlarga mos keluvchi toMqinlarning toiqin uzunligi zarra energiyasining kvadrat ildiziga teskari mutanosib ravishda kamayib boradi.
Tajribada odatda nuklonlar oqimi ko‘p nuklonlardan iborat bo‘lgan nishonda sochilishi kuzatiladi. Nuklonlar oqimining energiyasi ortganda sochi 1ishda£ to‘Iqindan tashqari yuqori tartibli p, d va h.k. to‘lqinlar ham qatnashadi. Natijada sochilish manzarasi murakkablashadi. Chunki har bir to‘lqin uchun o‘z sochilish tasviri xosdir. Masalan, 5 to‘lqin grafigi laboratoriya koordinata sistemasida izotrop sochilishga xos bo’lgan to‘g‘ri .Elementar zarra, yadro va umuman, har qanday murakkab kvant sistemasining holati juftlik deb ataluvchi kattalik bilan xarakterlanadi.Juftlik-mikrozarralar va ularda yuz beruvchi jarayonlarning ko'zgudagi aksiga nisbatan simmetriyaga ega bo‘lishyoki bo‘lmasligi bilan bog‘langan fundamental tushunchalardandir.Kvant mexanikasida zarraning holati x, j j z koordinatalarga va vaqtga bog’liq bo‘lgan Y(x, y, % t) to‘lqin funksiya bilan tasvirlanadi.
Bu funksiya kompleks funksiya bo‘lib, modulining kvadrati fazoning x, y, z nuqtasida t vaqtda zarraning boiish ehtimolligini ifodalaydi. Masalan, zarra fazoning kichik F hajmida t vaqtda bo‘lish ehtimolligi:
(1.1.1)
Atom yadrosi massa, zaryadga ega bo‘lish bilan birga harakat miqdori momenti — spinga va unga bogeliq boclgan magnit momentga ham ega bo'lish kerak. Yadroning spinga ega boiishligini 1928-yilda Pauli bashorat qilgan edi. Haqiqatan ham, yadroning spinini spektral chiziqlaming оЧа nozik strukturasi bilan tushuntirildi. Birinchi spektral chiziqlaming o‘tanozik strukturasini 1891-yilda Maykelson o‘zining interferometrida kuzatdi, keyinchalik Fabri va Pero, Lummer (1860-1925), Gerks (1878-1960) davom ettirdi.Ayrim spektral chiziqlar bir-biriga yaqin bo‘lgan o‘nlab kom- ponentalardan iborat, komponentalar orasidagi masofa 0,01-0,02 nm. Hatto, 0,002 nm gacha bolib, ajralish asosiy chiziqlarga nisbatan 103 marotaba kichik. Spektral chiziqlaming o‘tanozik strukturasi yadro magnit momentining ( // ga) elektron qobiqdagi elektronlaming harakati tufayli vujudga kelgan magnit maydoni (He) bilan ta’sirlashuviga ko‘ra, holatlar- ning ajralishidir: