Bajardi: “Fizika” yo’nalishi 19. 10-guruh talabasi Kamolova Durdona Ilmiy rahbar

A nuklondan tuzilgan yadroning momenti yadrodagi nuklonlarning spini va orbital momentlarining teng;

Bundan ko’rinadiki, juft nuklonlar momentlari bir-birini (kompensatsi- yalaydi) yo'qotadi. Shuning uchun juft-juft yadrolar spinlari 7 = 0 , toq yadroda (toq-juft ,Juft-toq) yadroda jufllanmagan nuklon spini yadro spini, A juft (toq-toq) yadroda esa toq proton va toq neytronlarning yig’indisidan iborat butun sondagi spinga ega bo‘ladi. Haqiqatan, agar nuklonning momentlari bir xil yo‘nalishga ega bo‘lsa, yadroning to’la momenti og‘ir yadrolar uchun yuz va undan ham ortiq qiymatlar olishi mumkin edi. Hamma juft-juft yadrolar nolga teng bo‘lgan spinga ega. Demak, bunday yadrolarda har bir nuklonlar juflining to‘la momentlari anti parallel yo‘nalgan boclib, bir-birini kompensatsiyalaydi. Yadrolarxususiy mexanik moment— spinga ha albatta ega bolish bilan birga xususiy magnit momentiga ham ega bo’ladi.
Haqiqatan ham, zaryadli zarraning aylanish natijasida magnit momenti vujudga kelganligi sababli, aylanish momenti noldan farqli boigan yadro ham magnit momentiga ega boiadi. Bu yuqorida bayon qilinganidek, atom elektronlarining yadro magnit momenti bilan ta ’siri natijasida atomlar o‘tanozik strukturaga ega boiadi. Yadro magnit momenti yadro tarkibidagi neytron va protonlarning spin magnit momentlari hamda protonlaming yadrodagi orbital harakatlari tufayli paydo boiadi. Neytronda elektr zaryad bo’lmaganligidan, uning orbital harakati hech qanday magnit effektini hosil qilmaydi. Zaryadlangan zarralaming orbital harakati aylanma elektr tokiga ekvivalent, aylanma toq esa magnitli dipol maydoniga ekvivalent magnit maydonini hosil qiladi.
Odatda, shartli ravishda, magnit momentlari spinga parallel boisa, musbat deb, qarama-qarshi boisa, manfiy deb hisoblanadi. Proton va neytronlarning xususiy magnit momentlari mos ravishda bo’lib, kutilgan qiymatdan boshqacha chiqishligi nuklonlarning ham o‘z navbatida murakkab tuzilishga ega deb tushuntiriladi. Bu to’g‘rida oldingi mavzuda bayon etildi.Nuklonlar magnit momentlari chetlanishi deyarli bir xil. Proton uchun Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar” bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolarbir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi. Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolar bir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi. Qobiqli modelga ko‘ra, yadro beta-yemirilish ehtimolligini aniqlash mumkin.
Ma’lumki, beta-yemirilish izobar yadrolar o‘rtasida ro‘y beradi. Bunda dastlabki yadro xususiyatini toq proton (neytron) holati xarakterlasa, hosilaviy yadro hususiyatini neytron (proton) holati bilan xarakterlanadi.
Bu xil beta o'tish oldingiga nisbatan qiyinlashgan bo‘ladi.Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg'ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi. Bu model berk qobiq o‘rtasigamos keluvchi juft-juft yadrolarda kuzatiladigan aylanma strukturaga ega bo’lgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolaming elektr kvadrupol momenti, E2.xarakterdagi у -o'tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo4ib,chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilindi. Bu kamchiliklarni hisobga olgan yadro modeli yadroning umumlashgan modeli deb ataladi. Yadro sirti aylanuvchi ellipsoid shakliga ega bo'lgan hollar uchunNilson eneriya sathlarini nisbiy joylashishida kutilishi mumkin bo’lgan o‘zgarishlarni qobiq modeli asosida hisoblab chiqdi. Sferik simmetrik potensialdan nosferik potensialga o‘tganda saqlanmaydi. m —momentning yadroni simmetriya o‘qiga proyeksiyasining har bir qiymatiga mos sathlar har xil energiyaga ega bo'ladi, m ga nisbatan aynishlik bartaraf qilinadi. Lekin simmetriya o‘qining har ikkala yo'nalishi ham teng huquqli bo'lganidan m. ning ishorasiga nisbatan Yadro qobiq modelining yuqorida aytilgan yutuqlariga qaramay, uning qo‘llanish sohasi juda cheklangan. U sferik yadrolar asosiy va uyg'ongan holatlarining xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi.
Bu model berk qobiq o‘rtasigamos keluvchijuft-juftyadrolardakuzatiladigan aylanma strukturaga ega boMgan energiya holatlarini tushuntira olmaydi. Bunday yadrolaming elektr kvadrupol momenti, E2.xarakterdagi у -o'tishlar ehtimolligi nazariy qiymatlarga qaraganda katta bo’lib,chiqadi. Yadro qobiq modelining bu kamchiliklari tabiiydir, chunki potensial shakli sferik simmetriyaga ega va nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydi, yadroning mexanik, magnit va elektr momenti oxirgi toq nuklonning momentidan iborat deb faraz qilindi. Bu kamchiliklarni hisobga olgan yadro modeli yadroning umumlashgan modeli deb ataladi. Bir zarrali qobiq modeliga ko‘ra, asosiy holat spini, orbita soni va xususiy momentning orbital momentga parallel yoki antiparallelligi ma’lum bo‘lganda, Shmidt modeliga ko‘ra, magnit momentini hisoblash mumkin.Yadroning qobiqli modeli yadrolarda uchraydigan izomer holatlami va izomer yadrolaming to‘p-to‘p bo‘lib,uchrashini, ya’ni “izomer orolchalar” bo‘lishini tushuntiradi.Izomer yadrolar bir xil proton, va bir xil neytron sonlariga ega bo‘lishiga qaramasdan yarim yemirilish davri, to‘la bog‘lanish energiyasi, spinlari bilan farqlanadi.Izomer holatlarda energiyalari yaqin, lekin kvant sonlari spin vajuftliklari bir-birlaridan keskin farq qiladi Shunday qilib, qobiqli model “sehrli” sonlami hosil bo‘lishini, energetik sathlar ketma-ketligini, yadroning asosiy va qo‘zg‘atilgan holatlari spinini yaxshi tushuntiradi. Bu modelga ko‘ra, proton va neytronlar energetik sathlarda alohida-alohida mustaqil ravishda joylashadilar.
Yadroning asosiy holatining spini proton va neytronlar soni juft bo‘lganda’ 0’ ga teng bo’ladi, toq nuklonli yadro uchun esa o‘sha toq proton yoki toq neytronining to‘la spini I = l± S bilan aniqlanadi.